Франция 23 апрел ва 7 май кунлари бўлиб ўтадиган икки босқичли овоз бериш жараёнида янги президентни сайлайди. Икки йиллик сўровномалар популист, миллатчи ва авторитар Марин Ле Пеннинг ғалабасидан дарак бермоқда.
Айрим сўровномалар асосий кураш евро валютасини бекор қилиш ва Франциянинг Евроиттифоқдан чиқиши бўйича референдум ўтказишни ваъда қилаётган Ле Пен ҳамда собиқ иқтисодиёт вазири ва мустақил номзод Эммануэл Макрон ўртасида кечиши мумкинлигини кўрсатган.
Аммо рақобат жуда кучли. Собиқ бош вазир ва коррупцияда айбланаётган Франсуа Фийон ҳам, радикал иқтисодий дастурни илгари сураётган ветеран Жан-Люк Меланшон ҳам кейинги босқичга ўтиб кетиши мумкин.
Умуман олганда, сайловчиларнинг учдан бир қисми ҳали бир фикрга келмагани боис сўровномалардаги номутаносиблик ва хатоликлар охирги босқичга ўтадиган икки номзод ким бўлишини олдиндан тахмин қилишга имкон бермайди. Буюк Британиянинг Евроиттифоқдан чиқиши ва АҚШда Доналд Трампнинг сайланиши ортидан Ле Пеннинг президент бўлиши Европа учун оғир зарба бўлиши, умумий бозор инқирози юзага келиши ҳамда популистик ва миллатчилик исёни бош кўтариши учун навбатдаги қадам бўлиши кутилмоқда.
Меланшоннинг ғалабаси ҳам иттифоқни жиддий ларзага келтириши мумкин бўлгани ҳолда Макроннинг ғалабаси умумевропа сиёсати давом этишидан дарак беради (Нидерландияда Герт Вилдерснинг мағлубиятидан кейин Францияда Макроннинг ғалаба қозонишини тахмин қилиш унчалик ҳам хомхаёл эмас).
Дастлабки сўровлар «Миллий фронт» номзоди Марин Ле Пен ва Эммануэл Макроннинг имкониятлари юқорилигини кўрсатган бўлса-да, Жеан-Луc-Меланшоннинг тарафдорлари ҳам ортаётганидан дарак берган.
Сиёсий вазият ва сайлов тизими
Ҳар бири камида 500 нафар мерлар, парламент депутатлари, европарламент аъзолари ёки сенаторлар дастагига эга бўлган 11 номзод биринчи босқичда иштирок этиш ҳуқуқини қўлга киритган. Ҳеч ким катта фарқ билан биринчиликни эгалламаслиги аниқ. Икки ҳафтадан кейин бўладиган иккинчи босқичда эса дастлабки босқичда энг кўп овоз олган икки номзод қатнашади. Ғолиб овозларнинг ярмидан кўпроғини қўлга киритиши керак бўлади.
Икки босқичли сайлаш тизими 1962 йилда Шарл де Голл томонидан жорий қилинган бўлиб, парламент, маҳаллий ва ҳудудий бошқарув органлари учун сайловларда ҳам қўлланилади. Тизим экстремистларни ҳокимиятдан узоқ тутишда самарали эканлиги исботлаган. Французларда бир гап бор: дастлаб юрак амри билан, кейин эса ақл билан овоз берилади.
Ким ютишидан қатъи назар, бу аввалгиларидан тубдан фарқ қилувчи сайлов бўлади: бу сафар Францияни ўтган асрнинг 50-йилларидан бери бошқариб келган анъанавий партиялар сўнгги босқичда иштирок этмаслиги ҳақиқатга яқин. Ле Пеннинг «Миллий фронт» партияси анчадан бери устунлик қилмоқда. Партия 14 шаҳар кенгашини назорат қилади ҳамда парламентда икки аъзоси бор. 2015 йилдаги ҳудудий сайловларда партия 28 фоиз овоз олди (бу партия тарихидаги энг юқори кўрсаткич саналади). Аммо Франциянинг икки босқичли сайлов тизими партияни ҳокимиятдан сақлаб турибди.
Бу йил ҳокимиятдан кетаётган Франсуа Олланднинг Социалистик партиясидаги тартибсизликлар туфайли Республикачилар партияси вакили, собиқ бош вазир Ален Жюппе фаворитдек кўринганди. Аммо Жюппе кутилмаганда партия раҳбарлигини Фийонга бой берди. Етакчиликни қўлга олган ва «сиёсатни тозалаш»га ваъда берган Фийон хотини ва фарзандларини давлат бюджетидан молиялаштириладиган ноқонуний ишга жойлаштиришда айбланди.
Фийоннинг рейтинги пасайиши Меланшонга фойда бўлди. У иккита теледебат ва муваффақиятли тарғибот кампанияси туфайли сўровномаларда Фийонни ортда қолдирди.
Париж сиёсатшунослик институти ва Миллий бошқарув академияси каби номдор таълим даргоҳларида ўқиган 39 ёшли Эммануэл Макрон қисқа муддат давлат хизматида ишлади. Сўнгра Ротшилдлар банкида, кейин эса Олланд ҳукуматида маслаҳатчи ва иқтисодиёт вазири лавозимларида фаолият юритган.
Макрон ҳеч қачон бирор вазифага сайлов орқали эришмаган. У Франция сиёсатидаги «мағрурлик ва мантиқсизлик»ни йўқотишни хоҳлайди. Ишлаб чарчамайдиган ва оптимист, ўз таъбирича, «прагматик ва адолатли» сиёсатчи бўлган Макрон иқтисодий соҳада либерал қарашларга эга ва бизнесни фаол қўллаб-қувватлайди, ижтимоий масалаларда эса ўзгариш қилиш иштиёқида.
48 ёшли Марин Ле Пен «Миллий фронт» асосчиси ва 2002 йилда президентликка номзод бўлган Жан Мари Ле Пеннинг учинчи қизи. 2011 йилда етакчиликка эришгандан бери ҳуқуқшунос аёл партия мафкурасида ўзгаришлар қилган ва у билан масофа сақлаб келади.
Европа парламентидаги коррупция можаросида иштирок этган, ашаддий исломофоб Ле Пен муҳожирлар оқимини тўхтатиш, жиноятчиликка барҳам бериш, мусулмонлар сони ортишига чек қўйиш, Францияни Евроиттифоқдан чиқариш ва глобаллашувдан сақлашни истайди.
Унинг «иқтисодий миллатчилик»ка асосланган сиёсати француз бизнесини қўллаб-қувватлашга қаратилган. Ле Пеннинг уй-жой, соғлиқни сақлаш, таълим ва иш билан таъминлашдаги «Франция – биринчи» сиёсати францияликларга алоҳида имтиёз беришни кўзда тутади.
63 ёшли Фийон беш йил давомида собиқ президент Николя Саркозига бош вазир бўлган. Француз консервативларининг типик вакили бўлмиш Фийон Франция католикларининг ўнгчилар оқими манфаатларини ва анъанавий оилавий қадриятларини ҳимоя қилиш тарафдори.
Иқтисодий жабҳада Фийон анчагина радикал қарашларга эга. У шок-терапия ислоҳотларини амалга ошириш, жумладан, солиқлар ва ижтимоий харажатларни камайтириш, ижтимоий соҳадаги иш жойларини қисқартириш, нафақа ёшини ошириш, меҳнат қонунларини эркинлаштириш ва касаба уюшмалари қудратини пасайтиришга ваъда бермоқда.
65 ёшли Меланшон 2000-2002 йилларда жамоат вазири бўлиб ишлаган. «Бўйинсунмас Франция»нинг (La France Insoumise) қизиққон раҳбарининг дастурида иш ҳафтасини камайтириш, нафақа ёшини пасайтириш, энг кам иш ҳақини ошириш, ижтимоий ҳимоя имтиёзлари ва юқори даромадли кишиларни 100 фоиз солиққа тортиш ваъда қилинган.
Шунингдек, Меланшон ядровий қуролдан воз кечиш, президентлик тузумини бекор қилиш, НАТО таркибидан чиқиш, Россия билан алоқаларни яхшилаш ва Франциянинг Европа Иттифоқидаги аъзолиги шартларини (референдум орқали иттифоқ таркибидан чиқиш шартлари кўзда тутилган ҳолда) қайта кўриб чиқиш каби таклифларни ҳам илгари сурмоқда.
Меланшоннинг рейтинги ошар экан, Социалистик партия номзоди, собиқ таълим вазири Бенуа Амоннинг мавқейига путур етди. Олланднинг муваффақиятсиз ва зиддиятларга бой президентлигидан сўнг, Амон партия ғояларини бироз ўгартиришни мақсад қилди ва ҳаммабоп асосий даромад сиёсатини таклиф қилди.
Муаммолар
2015 ва 2016 йилларда 230 жоннинг ҳаётига зомин бўлгани айтилган Париж ва Нитса терактлари сайловнинг боришига жуда катта таъсир кўрсатди. Мазкур воқеалар Ле Пенга омма эътиборини ўзининг хавфсизлик, иммиграция, Ислом дини ва миллий мансубликка оид қарашларига жалб қилишга ёрдам берди.
Ле Пен ва Меланшон бундан устамонлик билан фойдаланишди: улар Франциянинг юксалиши учун аввал Европадан халос бўлиши лозимлиги ҳамда ахлоқсиз, тегиниб бўлмайдиган бошқарув элитаси ва қотиб қолган сиёсий тизим масаласини кўтаришди.
Аммо бу сайлов, асосан, бир неча йиллардан бери иқтисоди ўсишдан тўхтаб қолган ва ишсизлик 10 фоиздан юқорилигича қолаётган мамлакатнинг чигал муаммолари масаласи ҳамдир. Меҳнатга оид қонунлар, иш ўринлари яратиш, солиқлар ҳамда ижтимоий таъминот ва ижтимоий ҳимоя муаммолари барча сайловолди кампанияларнинг бош мавзулари бўлмоқда.
Ким ғалаба қозонади?
Охирги сўровномалар биринчи босқичда Ле Пен ва Макрон қарийб тенг имкониятга эгалигини, Фийон ва Меланшон эса уч ва олти фоизга орқада қолишаётганини кўрсатмоқда.
Иккинчи босқичда Макрон Ле Пенни 20 фоизлик фарқ билан ютиши, Фийон ва Меланшонни ҳам мағлуб қилиши мумкин. Фийон кейинги босқичга чиқадиган бўлса, Ле Пенни мағлуб этиши, бироқ қолган икки рақибига имкониятни бой бериши мумкин. Меланшон эса кейинги босқичда Ле Пен ва Фийондан устун келиши, аммо Макронга ютқазиши тахмин қилинмоқда.
Аксарият кузатувчилар Ле Пен иккинчи босқичда 50 фоиздан кўпроқ овоз тўплашига шубҳа қилишмоқда. Лекин масаланинг бошқа томони ҳам бор. Унинг таянчи анчагина мустаҳкам: тадқиқотларга кўра, Ле Пеннинг тарафдорлари ўз танловларида собит эканликларини айтишган. Макрон эса бундай содиқ тарафдорлари билан мақтана олмайди.
Макрон ғалаба қозонадиган бўлса, бу Франция учун чинакам янгилик бўлади: ҳозиргача центризм қарашига эга бўлган ёки анъанавий ўнг ва сўл партияларидан биридан дастакка эга бўлмаган бирорта сиёсатчига президент бўлиш насиб этмаган.
Олдинги сайловларда икки босқичли сайлов тизими сўл ва ўнг партия тарафдорларига «Миллий фронт» номзодларига қарши бирлашган «Республика фронти» ташкил қилиш имконини берган эди. Ҳозиргача бундай келишув яхши самара берган.
Бироқ баъзи кузатувчилар ҳозир бундай келишув жуда заифлигидан хавотир билдиришмоқда. Айтишларича, сайловчилар анчагина норози кайфиятда бўлиб, улар сиёсатчиларни виждонсиз ва самарасиз деб ҳисоблашмоқда.
Тадқиқотлардан бирида қайд этилишича, француз сайловчиларининг 89 фоизи сиёсатчилар уларга қулоқ солмайди деб ҳисоблашади. Мавжуд вазиятдан норози ва тушкун кайфиятдаги сайловчилар овози ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади. Шунингдек, бирор кутилмаган ҳодиса, масалан, яна бир террорчилик ҳужуми президентлик пойгасининг бориш жараёни ва натижасини бутунлай ўзгартириб юбориши мумкин.
Янги президент сайланганда нима бўлади?
Парламентда кўпчилик қўллаб-қуввалашисиз Франция президентининг ҳокимияти чекланган. Президент сайловидан бир ой ўтиб – 11 ва 18 июнь кунлари Франциянинг қонун чиқарувчи органи учун икки босқичли сайловлар ўтказилади.
Янги президент мамлакатни қандай бошқаришини мана шу сайловлар аниқлаб беради. Ўзининг ҳали жуда ёш бўлган «Олға» (En Marche!) ҳаракатидан номзодлар жамоасини тузадиган Макрон тарафдорлари билан парламентда мутлақ кўпчилик ўринни эгаллаши керак. Бунда ўзи ташкил қилган ҳаракат номзодлари ва бошқа партиялардаги ҳамфикр парламент аъзоларидан фойдаланади.
Айни пайтда парламентда икки нафар аъзоси бўлган «Миллий фронт» партияси парламентда етакчи мавқега эришиш учун лозим бўлган 289 ўринни олиш эҳтимоли жуда кам. Бу эса парламентда кўпчилик ўринни ололмаган Ле Пенга мамлакатни бошқаришда қийинчилик туғдириши аниқ. Худди шундай муаммога Меланшон ҳам дуч келиши мумкин.
Ҳар иккаласи ўзларининг радикал ғояларини амалга оширишга қийналишлари мумкин. Мисол учун, Франция конституциясининг 88-1 моддасида Франция Европа Иттифоқининг таркибий қисми эканлиги белгилаб қўйилган. Конституциявий ўзгариш эса парламентнинг ҳам юқори, ҳам қуйи палаталари қўллаб-қувватлашисиз, айрим ҳолларда эса референдумсиз амалга ошиши мумкин эмас.
Президент парламент розилигисиз ҳам референдум ўтказиши мумкин. Аммо бунинг учун конституциявий суд розилиги керак бўлади. Амалда эса иттифоқни тарк этиш бўйича умумхалқ референдуми чақириш ҳар иккала номзод учун ҳам қийин, ҳатто, имконсиз бўлиши ҳам мумкин.
Жон Ҳенли
манба: www.theguardian.com