Белорус норозилиги уч кун давом этган шафқатсиз тазйиқларга қарши турди ва сув тошқинини қайтаришга муваффақ бўлди, аммо тинч йўл билан ҳал қилиш учун имкониятлар ҳали ҳам оз.
Ўтган ҳафта Белорус замонавий тарихидаги энг драматик воқеага айланди. Аввалига Александр Лукашенко режими норозилик намойишлари олдида жим бўлмагандек туюлди ва уч кун ичида уларни энг қаттиқ зўравонлик билан бостирди. Аммо пайшанба куни шафқатсизлик тескари реакция берди - Белоруснинг энг йирик заводлари ишчилари норозилик билдириш учун чиқишди ва расмийлар тишини-тишига қўйиб намойишчилар олдида узр сўрашлари ва ОМОНни казармаларга қайтаришлари керак эди.
Ўзи нима бўлди
Пайшанба куни кечқурун Белорус можаросида туб бурилиш юз берди ва ҳеч бўлмаганда воқеалар хронологик равишда энг йирик заводлар - БелАЗ ва МАЗларда оммавий норозилик намойиши бошланган пайтга тўғри келди. Ушбу қарор қандай ва қайси сабабларга кўра қабул қилинганлиги ҳозирча маълум эмас, аммо ишчилар норозилик намойишига қўшилишганидан кейин Минск ва бошқа Белорус шаҳарлари кўчаларида намойишчиларни ҳибсга олиш ва калтаклаш дарҳол тўхтатилди.
Белоруснинг асосий Телеграм канали асосчисига қарши жиноий иш очилди
Тихановская ҳокимларни Беларус бўйлаб намойишлар уюштиришга чақирди
Шундан сўнг Беларус ҳукумати намойишчилар билан мулоқотга киришишга уринишларини намоён қила бошлади. Пайшанба куни кечқурун Ички ишлар вазири Юрий Караев ОНТ давлат телеканалидаги жонли эфирда "норозилик намойишларида тасодифий одамларнинг тан жароҳати олгани учун" узр сўради, шундан сўнг парламент юқори палатаси раҳбари Наталя Кочанова "президент меҳнат жамоаларининг фикрини эшитди ва ҳибсга олишнинг барча далилларини саралашни буюрди", деб айтди. Ўша кеча норозилик намойишларининг дастлабки кунларида ҳибсга олинганлар изолятордан озод этила бошладилар. Жума куни кечқурун, уч кунлик норозилик намойишлари пайтида қўлга олинган 6500 кишидан 2000 нафари (расмий маълумотларга кўра) қўйиб юборилган.
Белорусда бешинчи кунги - энг тинч намойишлар қандай ўтди (енг қисқа шаклда)
Душанба-чоршанба куни полиция зўравонлигининг кўлами ва шафқатсизлиги эътиборга олинса, тескари ўзгариш аниқ бўлди. Тартибга қарши полициячилар тасодифий одамларни шафқатсизларча калтаклашлари, намойишчиларга резина ўқлар ва шовқинли гранаталар отишлари, қочоқлар яширинадиган жойлар ва подъездлар эшикларининг синдиришгани ҳақида Белорус Телеграм каналларида кузатиб бордик. Аммо энг даҳшати маҳбуслар ушлаб турилган изоляторларда бўлган. Ноқонуний шароитдаги қийноқлардан ташқари уларга нима бўлганини тасвирлаб бўлмайди - изоляция хоналарида бўлган беларусларнинг ва ҳибсхоналарда бўлган рус журналистлари деярли бир хил гувоҳлик беришган (1, 2).
Фақат Александр Лукашенконинг ўзи кечирим сўрамади. Пайшанба куни у жамоатчилик олдида кўринмади, лекин жума куни эрталаб у "МАЗ ёки МТЗда 20 киши ўз фикрларини билдиришга, ишдан бўшашга ва кетишга қарор қилган" ҳақида гапирди. Бу оловга керосин сепмаслиги мумкин эмас эди ва жума куни тушдан кейин Белорусда даромад бўйича 10 та йирик корхонадан 8 таси норозилик билдирди. Кун Светлана Тихановскаянинг ҳокимиятни топшириш бўйича мувофиқлаштирувчи кенгаш ташкил этилиши ва Минск марказидаги Мустақиллик майдонидаги ҳукумат уйига 10-15 минг норозилик намойиши қатнашчилари томонидан эълон қилиниши билан якунланди. Минглаб кишилар иштирокидаги митинглар Белоруснинг бошқа шаҳарларида ҳам бўлиб ўтди.
Соат 21:00 да намойишчилар Мустақиллик майдонини тарк эта бошлашди, лекин ҳар куни норозилик намойишини ўтказишга ваъда беришди. Александр Лукашенко "одамлар кўчаларда санқишларининг ҳожати йўқ" деган яна бир баёнот билан чиқди. Шундан сўнг томонлар шанба кунигача ажралишди.
Намойишларнинг иқтисодий томони
Лукашенкони зўравонликни тўхтатишга мажбур қилган омил айнан заводлардаги оммавий норозиликлар бўлиши мумкин. Лукашенко ҳар доим ўзини ижтимоий лидер сифатида кўрсатган ва шаҳар элитаси ва "ҳипстерлар" эмас, балки меҳнаткашларнинг норозиликлари бу тасвирни намоён қилди, - дея эслайди Минскдаги BEROC иқтисодий тадқиқотлар маркази катта илмий ҳодими Лев Львовский.
Иш ташлашларга қўшилган йирик корхоналар рўйхати Беларус иқтисодиётининг деярли барча асосий корхоналарини ўз ичига олади - нодавлат озиқ-овқат саноати бундан мустасно.
Норозилик намойишларида иштирок этаётган тадбиркорлар иштирокининг кўлами турли даражада — МТЗ ишчиларининг маршларидан тортиб, МАЗ ишчиларининг Минск кўчалари бўйлаб ўзлари ишлаб чиқарган юк машиналарда юришларига қадар, БелАЗ ва «Беларуськалий» да оммавий йиғилиш ҳамда «Нафтан» нефтни қайта ишлаш заводи (НҚИЗ) да камроқ оламоннинг йиғилишидан Беларус калий компаниясининг зўравонликни тўхтатиш бўйича ҳукуматга очиқ хат ёзишигача бўляпти. Ҳамма қайсидир йўл билан бўлаётган воқеалар учун норозилигини билдирмоқда. Шундай қилиб мамлакатнинг даромади энг кўп ўнта та йирик корхонасидан саккизтаси намойишчиларни қўллаб-қувватланди.
Белорусдаги энг йирик корхона - билвосита Роснефт ва Газпром нефт компаниялари томонидан эгалик қилинадиган Мозир НҚИЗ намойишларда "кўринмаётган эди". Аммо тушдан кейин ва унга қарашли цехлардан бири иш ташлаш 20 августда бошланишини эълон қилди. Argus Media халқаро нефт ахборот агентлигининг хабар беришича, норозиликлар туфайли Белорус нефтни қайта ишлаш заводлари қайта ишлашни камайтириши мумкин.
Бу ёки бошқа тарзда норозилик намойишларини қўллаб-қувватлаган саккизта энг йирик корхона («Нафтан», Беларус калий компанияси, «Беларуськалий» , БМК холдингга қарашли Белорус металлургия заводи, «Гродно азот», Минск трактор заводи) ўтган йили 12,4 миллиард доллар даромад олган. Белстат маълумотларига кўра, ушбу корхоналар мамлакат саноат маҳсулотининг чорак қисмини таъминлаган.
Албатта, келажакда иш ташлашлар Беларус иқтисодиёти учун йўқотишларга олиб келади, аммо бу йўқотишларни баҳолаш ҳали ҳам қийин: биринчидан, иш ташлашлар қанча давом этиши номаълум, иккинчидан, энг йирик иш ташлаш корхоналари узоқ ишлаб чиқариш даврига эга, дея тушунтиради BEROC ходими Лев Львовский. Агар бугун БелАЗ ишчилари иш ташлашаётган бўлса, бу эртага трактор харидорга етказилмайди дегани эмас, аммо агар иш ташлашлар бир ой ёки ундан кўпроқ давом этса, давлатга "яхшигина" иқтисодий зарар етказилиши мумкин.
Энди нима бўлади
Пайшанба ва жума воқеаларидан кейин расмийлар ва норозилар бир нарсада вақтинчалик консенсусга келишди - ҳеч бўлмаганда бир муддат ўзаро зўравонликдан воз кечишди. Мустақиллик майдонидаги намойишчилар ҳукумат уйини қўриқлаётган бир неча ўнлаб махсус кучлар билан тўғри муомала қилди ва улар билан бир вақтнинг ўзида майдонга келган махсус жиҳозлар ва тезкор полициячиларга нисбатан 10-15 дақиқа давомида туриб, орқага қайтишди.
Аммо бу келишув узоққа чўзилмади - жума куни эълон қилинган сайловнинг якуний натижалари (Лукашенко 80,1%, Тихановская 10,1% овоз тўплаган) ҳеч ким томонидан тан олинмади. Янги, адолатли сайловлар намойишчиларнинг асосий талабидир. Норозиликлар давом этади, энг яқин сабаб - сешанба кунги намойишлар пайтида ҳалок бўлган Александр Тарайковскийнинг дафн маросими.
Аммо расмийлар тинч норозилик намойишларидан унчалик хавотирланмаяпти, дейди сиёсатшунос Григорий Голосов. "Ҳужумлар - бу бошқа масала, аммо улар келажакда ҳақиқий хавфга айланади. Ҳозирча Лукашенко одамлар иш ташлашда давом этаркан, уларда ейишга ҳеч нарса қолмайди ва иш жойига қайтишади, деб умид қилмоқда. Иш ташлашнинг натижаси ҳужумчиларнинг қанча чидаб беришига боғлиқ”, дейди у.
Намойишчиларнинг ғалабаси учун зарур шарт бу хавфсизлик кучлари ёки Белорус элитасининг таъсирли қисмига ўтишдир. Сўнгги икки кун ичида норозилик намойиши муваффақиятли бўлишига қарамай, ҳозирча бунинг учун тўғридан-тўғри шартлар йўқ, дейишади беларусиялик мутахассислар. "Мамлакатда нафақат элита ҳақида, балки номенклатура ва бюрократия ҳақида гапириш мумкин. У ҳозирча ҳайратда қолиб, аксинча Лукашенкони қўллаб-қувватламоқда ва кутмоқда. Аммо ҳозирда улкан ноаниқлик ҳолати мавжуд”, - дейди сиёсий шарҳловчи Артем Шрайбман.
Элита Лукашенкони уларнинг хавфсизлигини кафолатлаган тақдирда қўллаб-қувватлайди, дейди Вильнюсдаги Белорус стратегик тадқиқотлар институти таҳлилчиси Катерина Шматина (Литва). "Аммо элитада бўлиниш ҳақида гапириш қийин. Лукашенко ўз атрофидаги ходимларни алмаштиришда фаол иштирок этди - кимдир ҳаддан ташқари таъсирга эга бўлиши билан ундан қутулишди”, - дея тушунтиради у. Сўнгги марта Лукашенко ўз ҳукуматини сайловлардан икки ой олдин - июнь ойи бошида бутунлай ўзгартирган эди.
Тихановская штаб-квартирасининг биринчи талаби - у ҳокимиятни топшириш учун яратган мувофиқлаштирувчи кенгаш билан мулоқотни бошлаш. Сиёсий таҳлилчи Екатерина Шульман томонлардан бири авторитар тузумнинг аввалги ҳукмрон партияси бўлган бундай музокараларга мисоллар бор, дея эслатди. Тўғри, бундай музокараларда биринчи навбатда авторитар раҳбарларнинг ўзлари қизиқиши керак. "Оммабоп афсоналардан фарқли ўлароқ, уларни кўпинча исёнчилар осиб қўйишмайди, лекин ўз қўриқчилари ўлдиришади", дейди Шульман. Муаммар Қаддафийнинг ўлдирилиши каби муқобил ҳолатлар яхшироқ эсга олинади, аммо статистик маълумотларга кўра, улар ўзларининг ҳаёти туфайли офис ва ҳаётдан маҳрум бўлиш ҳолатларига қараганда камроқ.
Шульман конституциявий музокаралар ва тинч режимни ўзгартириш учун бир неча йил олдин Нобел Тинчлик мукофотига сазовор бўлган Тунис квартетини бундай музокараларнинг муваффақиятли намунаси сифатида келтиради. Музокараларда, жумладан, касаба уюшмалари ва адвокатлар уюшмаси қатнашган. Ушбу музокаралар натижасида "Араб баҳори" бошланган Тунис, тинч йўл билан демократияга ўтишга муваффақ бўлди, деди Шулман.
Аммо Лукашенко ҳозирги вазиятда ҳам мухолифат билан музокаралар ўтказишга рози бўлмайди, дейди The Bell томонидан сўралган экспертлар. "Бу деярли ҳақиқат эмас: Лукашенкога бундай имо-ишора қилиш жуда қийин ва у аллақачон мухолифат учун заҳарли шахс. Лукашенконинг қўл остидаги баъзи шахслар музокараларга бориши мумкин эди, аммо мен бунинг аниқ йўлини кўрмаяпман", деб ҳисоблайди Артем Шрайбман. Агар Лукашенко музокаралар столига ўтирса, бу кескинлик даражасини енгиллаштирадиган безак чораси бўлади - шахсий ишонч даражасида, у мухолифат билан боғлиқ бўлган барча нарсани рад этади, дейди Катерина Шматина.
Аммо бу ҳолда ҳам, у бу учун камроқ кўринадиган номзодни танлашни афзал кўради - масалан, сайловлар олдидан Лукашенконинг самарасиз давлат корхоналарини модернизация қилиш учун мухолифатга топшириш бўйича таклифига жавоб берган социалист Сергей Черечний.
Григорий Голосов Лукашенко ва мухолифат ўртасидаги мулоқот учун зарур шартларни кўрмаяпти. Тунис сценарийси бўйича музокаралар ҳукмрон гуруҳлар бўлиниб кетганда ва мавжуд бўлиш учун яхшироқ шароитларни яратишга тайёр бўлганда мумкин бўлади ва Лукашенко, агар у ҳокимиятдан воз кечса, унинг келажаги яхши бўлмайди, деб тушунтиради. Мухолифатни мувофиқлаштириш учун Светлана Тихановскаянинг Мувофиқлаштирувчи кенгаши тузилмоқда - Ғарб ким билан гаплашиш кераклигини билиши учун у амин. “Бундай вазиятда Ғарб нима қилиши мумкин, бу ҳам савол. Лукашенкога иқтисодиёт ва бунинг оқибатида тармоқ санкциялари таъсир кўрсатиши мумкин. Аммо улар ҳозирча муҳокама қилинмаяпти ва мансабдор шахсларга нисбатан шахсий санкциялар бундай самара бермайди”, дейди у.