Статистика маълумотларига қараганда, сўнгги уч йилда Швейцарияда ўзини ўлдиришни истаган сайёҳлар сони икки баравар ортган. Маҳаллий аҳоли эса мамлакатнинг янги шуҳратидан кўпам хурсанд бўлмаса-да, хорижликлар учун эвтаназияни ҳеч ким бекор қилмоқчи эмас.
Швейцария – “ўлим туризми”нинг маркази
Буюк Британияда “Швейцарияга кетяпман” дегани эвтаназияни, яъни ихтиёрий ўлимни англатадиган бўлиб қолди. Бу ерга дунёнинг 31 мамлакатидан сайёҳлар ҳаётларининг сўнгги дамларини ўтказиш учун келишмоқда. Улар асосан марказий нерв тизими ва саратон касалликларига чалинган оғир беморлардир. Яқинда янги “мода” ҳам пайдо бўлди: бири оғир касал бўлган эр-хотинлар бирга ўлишни маъқул кўришмоқда. Биринчи бўлиб буни 2009 йилда британиялик дирижёр, 85 ёшли Эдвард Доунс ва унинг саратонга чалинган хотини, 74 ёшли Жоан бошлаб беришган эди.
Ўлиш учун навбатга нафақат тузалмас дардга чалинганлар ёки жуда қариб қолганлар, балки нариги дунёга равона бўлишни истаган ҳар ким туриши мумкин. Аммо бу осон эмас. Ўлишни хоҳлаган бемор ақли жойида ва қарорида қатъий эканини кўрсатиш учун шифокор-экспертларнинг бир қанча суҳбатлари ва тестларидан ўтишига тўғри келади. “Ажал дориси” берилишидан олдин ҳам врач беморга бунинг оқибати ўлим билан тугаши яна бир бор эслатади.
Швейцарияда ихтиёрий ўлимни танлаганларга ҳуқуқий ва тиббий ёрдам кўрсатадиган олтита ташкилот мавжуд. Улардан тўрттаси чет элликлар билан шуғулланади, бироқ мижозларнинг кўплигидан улгурмай қолишяпти. Ўз жонига қасд қилувчиларнинг катта қисми Германиядан келяпти, иккинчи ўринда – Буюк Британия, учинчиликда – Франция ва Италия. “Dignitas” хорижликлар орасида энг номдор компания бўлиб, дунёдан тўйганларга турли-туман дастурларни таклиф этади.
Одатда Цюрихга келган мижозга, агар у ҳаракатлана олса, диққатга сазовор жойларга боришни таклиф этишади. Шифокор кўригидан кейин мижоз ўз ихтиёри билан ўлимга розилиги ҳақидаги ҳужжатга имзо чекади. Шундан сўнг врач беморга нембутал деб аталувчи уйқу дорини ўлдирадиган дозада беради, дори уйқу пайтида нафаснинг тўхташига ва ўлимга сабаб бўлади. Эвтаназия ўртача тўрт минг еврога тушади, бунга қўшимча равишда уч минг евро тўлаганлар учун дафн маросими ҳам ташкил этилади. Эвтаназия ҳақини тўлай олмайдиганлар учун давлат грантлари бор, улардан хорижликлар ҳам фойдаланиши мумкин. Ҳар йили 150 нафардан 200 нафаргача чет эллик сайёҳ ўлиш учун грант олади.
Швейцариянинг хорижликлар учун ўлим марказига айланиб қолгани мамлакат аҳолисига кўп-да ёқмаяпти. Кўпгина сайёҳлар “ажал дориси”ни махсус клиникада эмас, ижара уйда қабул қилишни маъқул кўришади. Швейцарияликлар уйларининг олдида ҳар куни тобут кўраверишдан шикоят қилишмоқда ва бу руҳий зўриқишга сабаб бўлаётганини айтишмоқда. Цюрих аҳолиси маҳаллий ҳокимиятга мурожаат қилиб, ўзини ўлдирмоқчи бўлганлар учун алоҳида жой ажратилишини ва ижара уйда ўз жонига қасд қилиш тақиқланишини исташди. Ҳозирча бу борада якуний қарор қабул қилингани йўқ, аммо аҳолини собиқ Адлия вазири Кристоф Блохер қўллаб-қувватлади. Унинг айтишича, “ўлим туризми” швейцарияликларнинг рисоладагидек яшашига тўсқинлик қилишдан ташқари мамлакатнинг обрўсига путур ҳам етказмоқда.
2011 йили Цюрих кўлида хорижликларга тегишли экани тахмин қилинган, хок солинган олтмишта контейнер топилганидан кейин танқидлар баттар кучайди. Шу воқеа сабаб Цюрихда референдум ўтказилди. Сайловчиларнинг 84,5 фоизи тузалмас дардга чалинганлар учун эвтаназияни қўллаб-қувватлади ва ўлиш учун келган хорижликнинг мамлакат ҳудудида бир йил яшаши кераклиги ҳақидаги таклифга қарши чиқди.
Айни пайтда Швейцария қонунчилигида эвтаназиянинг турлари аниқ белгилаб берилди. Эвтаназиянинг икки тури бор – фаол ва пассив. Бевосита фаол, яъни беморнинг розилигисиз эвтаназия ўтказиш мумкин эмас, акс ҳолда бу қасддан одам ўлдириш ҳисобланади ва беш йилгача озодликдан маҳрум этиш билан жазоланади. Билвосита фаол (беморнинг илтимосига биноан унга ўлимини тезлаштиридан дори бериш) ёки пассив эвтаназия (беморни унинг ҳаётини асраб турган жиҳозлардан узиб қўйиш) қонунга зид эмас. Бундан ташқари, ихтиёрий ва мажбурий эвтаназия ҳам бор. Биринчиси беморнинг илтимосига кўра, иккинчиси эса ҳушсиз бемор яқинларининг илтимосига кўра амалга оширилади.
Фашистларнинг фойдасига
Эвтаназия пайдо бўлганидан бери унинг атрофида ахлоқий, диний, тиббий ва ҳуқуқий саволлар тинмаяпти. Танқидчиларнинг таъкидлашича, тезроқ мерос олишни истаганлар ёки кекса одамни парваришлашдан чарчаганлар эвтаназиядан фойдаланиши мумкин. Эвтаназия тарафдорлари эса бошқача фикрда: бемор касалхонада бегоналар қуршовида уқубат чекиб ётгандан кўра ўз уйида оғриқни сезмай, тезгина ўлишни маъқул кўради. Эвтаназияни танлаганлар учун муҳим бир жиҳат ҳам бор: улар нафақат ўзларини азоблардан, балки яқинларини муаммолардан ҳам халос этишади.
ХХ асрда эвтаназияни суиистеъмол қилиш билан боғлиқ ҳолатлар талайгина кузатилган. Германияда 1930-йилларда эвтаназия номи остида шафқатсиз қотилликлар амалга оширилган. Фашистлар “ирқий софлик” учун қанчадан-қанча ногиронлар ва руҳий беморларни ўлдириб юборган. Улар касалликка чалинган одамларни “табиатнинг хатоси” ва “нотўкис” деб атаб, фашистлар давлатига ҳеч қандай фойда келтирмайди деб ҳисоблаган.
Болалар одатда очлик билан азобланган, катта ёшлиларни эса газ камераларига тиқишган ёки уларнинг танасига “ажал уколи”ни юборишган. Кейинчалик мажбурий эвтаназия жангларда оғир ярадор бўлган беморларга нисбатан ҳам қўллана бошлади. Маълумотларга қараганда, Учинчи Рейх даврида (1933-1945 йиллар) 200 мингдан ортиқ киши эвтаназияга дучор қилинган. Фашист врачлар беморни кўпам текшириб ўтирмай хулоса чиқаришган: “қизил хоч” беморнинг ўлиши кераклигини, “кўк хоч” эса тирик қолдиришни англатган.
Ногирон болаларнинг ота-оналарига уларнинг фарзанди яхшироқ муолажа олиши учун клиникага жўнатилганини айтишган. Бироз вақт ўтганидан кейин эса ота-оналар боланинг ўпка яллиғланиши ёки бошқа бирор хасталик туфайли ўлгани ҳақидаги хат олишган. “Ажал фабрикаси”да ишлайдиган врачларга эса эвтаназия учун мўмайгина пул тўланган. Бундан ташқари, улар ўзларига озиқ-овқат талони ёздиришган ва ўлганларнинг буюмларини ўзлаштиришган.
Муҳокамалар мавзуси
Замонамизда эвтаназияга Швейцариядан ташқари Бельгия, Голландия, Люксембург, шунингдек, Американинг Орегон, Вермонт ва Вашингтон штатларида рухсат этилади. Швейцария ҳукумати бу борада анча эркинлик берган. Яқинда ўтказилган тадқиқот ўзини ўлдиришни истовчи швейцарияликнинг энг кичиги 23, энг каттаси эса 97 ёшда эканини кўрсатди. Бу ерда эвтаназиядан фойдаланувчиларнинг 60 фоизини аёллар ташкил этади.
Нидерландияда эвтаназияга 2002 йилда рухсат берилган ва мазкур мамлакат ихтиёрий ўлим бобида Швейцарияга муносиб рақобатчи бўлиши мумкин эди. Голланд қонунларида 16-18 ёшлиларнинг эвтаназияси ҳам кўзда тутилган, шунингдек, 12-15 ёшли болаларнинг ота-оналари шифокордан фарзандларининг азобларини тўхтатишни сўраши мумкин. Бироқ қонундаги бир жиҳат “ўлим туризми”нинг ривожига тўсиқ бўлди: врач ва бемор бир-бирини яхши таниши зарур. Турган гапки, бунинг учун вақт керак бўлади.
2014 йилнинг февралида Бельгия можаро марказига тушиб қолди: ҳукумат ҳатто вояга етмаганлар эвтаназиясига ҳам рухсат берди. Шундай қилиб, болалар ота-онасининг розилиги билан ёки лаёқатсиз болаларнинг ота-онаси хоҳишига кўра эвтаназия қўлланадиган бўлди. Шарт шуки, бемор бола тузалмас дардга чалинган, оғир жисмоний ва руҳий азоблардан қийналаётган бўлиши керак. Психолог бемор бола эвтаназиянинг оқибатини англаётганини тасдиқласа, ихтиёрий ўлим жараёни амалга оширилади. Эвтаназияга қаршилар эса ҳукуматни ўз ўлими ҳақида қарор қабул қила олмайдиган болаларнинг ҳуқуқларини камситишда айблади.
Франция ва Буюк Британия ҳукумати эвтаназия масаласини кўп марта кўтарган. 2012 йилда Францияда муҳокамалар шахсан президент Франсуа Олланднинг ташаббуси билан бошланди. Ижтимоий сўров натижалари шуни кўрсатдики, французларнинг 90 фоизи нафақат пассив, балки фаол эвтаназиянинг ҳам тарафдори. Бироқ бу масала ҳозирча Париж ва Лондон учун очиқ қолмоқда. 
Германия ҳукумати амалиётда мавжуд ҳолат – аҳволи оғир беморни тиббий жиҳозлардан узиб қўйишни легаллаштириш ниятида. Фаол эвтаназияга эса рухсат йўқ. Пассив эвтаназияга кўз юмиш бошланишига туртки берган воқеа 2009 йилда содир бўлган эди. Ўшанда Германия Олий суди адвокат Вольфганг Путцни оқлади. У олти йилдан бери қариялар уйида комада ётган 77 ёшли кампирнинг қизига овқат бериладиган зондни қирқиб ташлашни тавсия қилган. Онасини таомланишдан маҳрум қилишдан олдин ҳуқуқий маслаҳат сўрагани туфайли айб беморнинг қизига эмас, адвокатга юкланди. Суд Путцни оқлабгина қолмай, аҳволи оғир беморларни уларнинг хоҳишига кўра тиббий жиҳозлардан узиб қўйишга рухсат ҳам берди.
Шундан кейин ўн миллиондан ортиқ германиялик “беморнинг фармойиши” деб аталувчи ҳужжатни тузишга киришиб кетишди. Бунинг учун бемор оғир аҳволга тушса ёки лаёқатсизга айланса, нима қилиниши кераклигини баён этади. Ҳужжатнинг ҳаққонийлиги учун бемор (ёки васий) имзоси бўлиши ва нотариус тасдиғи зарур. Амалиётда эса беморнинг оғзаки истаги ҳам инобатга олиниши кузатилади.
2012 йилда немис урологи Уве-Кристиан Арнольд аҳволи оғир ўнлаб беморларга нарига дунёга кетишларига ёрдам берганини эътироф этди. У каттагина жаримага тортилиши мумкин эди, бироқ суд врачни оқлади, чунки Германия қонунларига кўра тиббиёт ходимларининг беморларга уларнинг ўлимини яқинлаштирадиган препаратларни бериши тақиқланмаган. Қолаверса, Арнольдни кўплаб ҳамкасблари қўллаб-қувватлади. Масалан, терапевт Антон Вольфарт ҳар бир киши яқинининг ҳаётини якунлашига ёрдам беришга ҳақли деган фикрда. “Шундай экан, бу амал нима учун шифокорларга тақиқланиши керак? Ахир айнан улар беморнинг қазоси енгил кечишига ёрдам берадиган воситаларга эга-ку”, – дейди у.
“Ажал доктори” ва Мексика
“Ажал доктори” номи билан машҳур америкалик врач Жек Кеворкян эвтаназиянинг асосий тарғиботчиларидан бири ҳисобланади. У 130дан ортиқ беморнинг ҳаёт билан хайрлашишига ёрдамлашган, бунинг учун уларга оғриқсиз ўлимга олиб борувчи уколлар қилган. Ана шундай “муолажа”дан бирининг тасвири телевидениеда намойиш этилгач, Кеворкян 25 йилга озодликдан маҳрум этилди. Бироқ 8 йилдан кейин эвтаназияга бошқа қул урмаслик шарти билан озодликка чиқарилди.
Ҳозир шифокорлар ёрдамида ўз жонига қасд қилишни истаган америкаликлар Орегон, Вермонт ёки Вашингтон штатига йўл олади. Жанубий штатлар яшовчилари орасида Мексикага бораётганлар ҳам йўқ эмас. Бу ердаги зоодўконларда уй ҳайвонлари эвтаназияси учун мўлжалланган ва пентобарбитал деб аталувчи арзон дори сотилади. Бу дорини қабул қилган одам бир соат ичида ўлади. Аммо наркокартеллар ўртасида низолар авжига чиққан мазкур мамлакатда пентобарбиталнинг сифатини назорат қиладиган одамнинг ўзи йўқ. Шундай экан, Мексикада ўлишни хоҳлаган одам ўлиши ҳам мумкин, ўлмаслиги ҳам.