«Империя» сўзи анчайин хунук эшитилади. Тарихда ўтган кўплаб империяларнинг хатти-ҳаракатини ҳисобга олганда, бу бежиз эмас. Бироқ империя вазиятнинг маҳсули бўлиши ҳам мумкин, яъни кўп ҳолларда давлатлар империяга айланишга интилишмайди. Бирор давлатнинг империяга айланишига, кўпинча, кучлар мувозанатининг кенг миқёсда эврилиши сабаб бўлади. Ҳақиқат ҳам шуки, империяга айланишга интилган Наполеон Францияси ва фашистлар Германияси каби давлатларнинг умри кўпга чўзилмайди. Кўпгина давлатлар вазият тақозоси билан қудратга интилишади ва ўзлари ҳам чексиз қудратга эга бўлишгандагина империяга айланганликларини англаб етадилар. Аксарият ҳолларда бу англаб етиш жараёни узоққа чўзилиб, асл вазиятни тўғри баҳолай олмаган давлатларга қимматга тушади.
Иккинчи жаҳон уруши ва янги Империянинг дунёга келиши
Қўшма Штатлар 1945 йилда империяга айланди. Бошқа қудратли давлатлар каби АҚШ ҳам империяга айланишга ҳаракат қилган. Испан-Америка урушида АҚШ империалистик мақсадлар билан Филиппин ва Кубани босиб олади. Ўша вақтда Америка ҳокимияти тепасида турганлар империяга айландик, деб ўйлашган эди, лекин бу аслида ҳақиқий империя эмасди. Филиппин ва Куба аннекциялари шунчаки империал сароб бўлиб, Вашингтон Биринчи жаҳон уруши, исоляционизм даври, ниҳоят Буюк Тушкунлик пайтида бу ҳақиқатни англаб етди.
Ҳақиқий Америка Империясини шакллантирган бошқа ҳодисалар бўлди. Бу ҳодисалар Американинг қудратига қудрат қўшди. Иккинчи жаҳон урушининг динамикаси Европа томонидан шакллантирилган халқаро тизимни парчалаб ташлади, қитъанинг ўзи эса америкаликлар ва советлар томонидан оккупация қилинди. Ўхшаш ҳолат Японияда ҳам юз берди. Бу ерда Вашингтоннинг бевосита ҳукмронлиги ўрнатилиб, де факто колония ташкил қилинди, генерал Дуглас МакАртур унинг губернаторига айланди.
Натижада АҚШ ўзи ҳам истамаган ўзига хос империяга айланди. Империяга айланмасликка ҳаракат кўзбўямачи пропаганда эмас, балки аслият эди. Биринчидан, АҚШнинг ўзи замонавий дунёдаги биринчи анти-империал ҳаракат туфайли шаклланганди. У ҳар қандай тамойил доирасида империализмга қарши чиқди. Чунки Американинг «оталари» (Фоундинг Фатҳерс) империя бойлик манбаи эмас, балки ўзи жойлашган ҳудуддаги захиралар кушандаси бўлишини англаб етишган эди.
Иккинчи жаҳон уруши Япония ва Европанининг силласини қуритиб ташлади. Америка эса урушдан фойда билан чиққан ягона давлатга айланди. Бу фойда эса АҚШни янада қудратли қилиш учун сарфланиши режалаштирилган эди. АҚШ расмийларида мағлуб бўлган давлатлар узра империя яратиш истаги йўқ эди. Бироқ америкаликлар эгалланган ҳудудлардан кета олишмади.
Биринчи жаҳон уруши барча иштирокчиларнинг тинкасини қуритиб ташлади. Хеч бир давлатда гегемонияга интилишга куч қолмаганди. АҚШ ҳам Европани ўз ҳолига ташлаб кетишга мажбур бўлди. Иккинчи жаҳон уруши тамомила бошқача характерга эга эди. У батамом бошқача якун топди. Совет Иттифоқи қаттиқ зарар кўрган бўлса-да, қудратини сақлаб қола олди. Унинг бутун Европани босиб олиб идора қилишга салоҳияти етарди. Бу эҳтимоллик Вашингтонни чуқур ташвишга солди. Чунки давлатларнинг ўз ихтиёри билан бўладими ёки бирор қудрат томониданми – бирлашган Европа АҚШга қарши кучли рақобатчига айланиш учун етарлича имкониятга эга бўлар эди. Шу сабабли америкаликлар эгалланган ҳудудларда қолишга мажбур бўлдилар.
АҚШ бепоён империя ташкил қилиш учун эмас, балки ўзининг келажаги хавфсизлигини таъминлаш учун Европада ҳарбий мавжудиятини оширди, қитъада иқтисодий ва мудофаа тизимини барпо қилди ҳамда бу тизимда ўзи ҳам иштирок этди. У ўз таъсири остидаги давлатларда Шарқий Европа, яъни советлар оккупация қилган ҳудудлардан кўра эркинроқ тузумларни қўллаб-қувватлади. Агарда Европа давлатларидаги суверенитет тушунчаси бирор урушда қатнашиш ёки қатнашмаслик тўғрисида қарор қабул қилишни англатадиган бўлса, у ҳолда бундай қудрат Лондон, Париж ё Варшавада эмас, балки Вашингтон ва Москвада эди.
Американча стратегиянинг асосий тамойили тийиб туриш эди. Совет Иттифоқига тўғридан-тўғри бостириб киришнинг имкони йўқлиги сабаб АҚШ унинг асл қудратини тийиб туришга қарор қилди. АҚШ таъсири Европадан Эронга қадар ёйилди. Ўз навбатида Совет стратегияси тийиб туриш тизимини иложи борича жангарилик, коммунист йўлбошчилар орқали сиқиб туришдан иборат эди. Натижада парчаланиб кетган Европа империялари қолдиқларидан АҚШ ва СССР бир-бирига қарши тизимларни шакллантириб боришди.
Империя иқтисодиёти
Жангари ҳаракатлар учун Совет Иттифоқи билан иттифоқдош бўлишдан асосий афзаллик катта миқдордаги қурол-яроғ таъминоти эди. Худди шу йўналишда АҚШ билан ҳамкорлик динамик савдо зонасида иштирок этиш, капитал ва технологияга инвестициясига эга бўлишни англатарди. Жанубий Корея каби баъзи давлатлар бундан катта фойда кўрдилар. Никарагуа каби давлатлар раҳбарлари эса АҚШ билан савдодан кўра Совет Иттифоқининг сиёсий ҳамда ҳарбий ёрдамини афзал кўришди.
АҚШ океанлар назорати қўл остида бўлган, дунё бўйлаб кўплаб ҳарбий базаларга эга ва ўзи учун стратегик муҳим ёки фойда олса бўладиган давлатларни қамраб олган динамик савдо ҳамда инвестиция тизимили энг катта иқтисодий империяга айланди. Бу тизимлар Совуқ Уруш давридаёқ шаклланиб улгурган эди.
Америка империясининг геосиёсати ҳарбий алоқаларга таянгандек кўринса-да, унинг асосини иқтисодий алоқалар ташкил этарди. Аввал бошида бу иқтисодий алоқалар урушдан унчалик зарар кўрмаган Америка бизнеси учун аҳамиятсиздек кўринди. Бироқ вақт ўтиши билан тизим такомиллашиб, инвестициялар қиймати, импорт, экспорт ва меҳнат бозорларининг муҳимлиги ортиши натижасида АҚШ иқтисодиёти мислсиз фойда кўра бошлади. Тарихда гуллаб-яшнаган империялар каби Америка империясининг ҳам ибтидоси қандайдир буюк режа билан эмас, балки вазият тақозоси билан бошланди. Стратегик эҳтиёж бошқа давлатларнинг ресурсларини талаб қилар эди. Натижада Венесуэла ва Саудия Арабистони каби давлатларнинг нефти АҚШдаги нефть компанияларни бойита бошлади, ўз навбатида уларнинг фаолияти мамлакат саноатининг гуллаб-яшнашига хизмат қилди. Шу тариқа кўплаб давлатлар стратегик эҳтиёж туфайли АҚШ иқтисодий тизимининг бир қисмига айланиб, унга қарам бўлиб қолдилар.
Зўрлик сиёсати империяларни емирадиган асосий омил ҳисобланади. Идеал империя кўплаб колонияларга эга эмас, балки метрополия империянинг бошқа ҳудудларидан тенг иқтисодий алоқалар орқали фойда олгандагина мавжуд бўлади. Шу билан бирга, ҳарбий алоқалар ҳам ўзаро боғлиқликка асосланган бўлиб, ҳарбий куч қарам колонияга тазйиқ ўтказиш учун ишлатилиши эмас, балки уни муҳофаза қилиши лозим.
АҚШ худди шу тариқа империяга айланди. Биринчидан, у уруш туфайли чексиз бойлик ва қудратга эга бўлди. Иккинчидан, унга қарши тура оладиган давлат ва давлатлар гуруҳи билан тўқнаш келди. Учинчидан, Америка тўпланган бойлик ва қудратни ушбу рақиб давлатларни тийиб туриш, уларнинг баъзиларини ўз томонига оғдириш ва ҳали улар таъсири остига тушиб улгурмаган бошқа кучларни ўзининг иқтисодий, сиёсий ҳамда ҳарбий тизимига қўшиб олиш учун сарфлади. Ва ниҳоят, тўртинчидан, ушбу омиллар туфайли кўплаб давлатлар АҚШ иқтисодий тизимининг муҳим секторларига айланиб қолишди, яъни улар ўз потенциалидан келиб чиққан ҳолда Америка иқтисодиётининг маълум секторлари ривожига ҳисса қўшишди ва ўзлари ҳам бундан фойда олишди.
Америка Империясининг лимитлари
Америка Империясининг асосий муаммоси Совуқ уруш эди. Бу вақтда Вашингтон рақиб мафкурага қарши коалиция тўплаб, ҳар қандай ҳолатда у билан уруш ҳолатига киришга тайёр турарди. Бироқ бу АҚШ учун қимматга тушди, ҳарбий харажатлар давлатнинг силласини қуритарди. Совет Империяси парчалангандан кейин АҚШ ва унинг иттифоқдошлари дунё бўйлаб эркин ҳаракатланиш имконига эга бўлдилар. 1991 йилдаги «Саҳро Бўрони» операцияси доирасида марказида АҚШ турган катта миқдорда коалицион кучлар Ироқда йиғилди. 11 сентябрь воқеасидан сўнг ўша асосдаги коалиция АҚШ етакчилигида Афғонистон ва Ироққа кириб борди. АҚШ билан алоқадан манфаатдор бу коалицион кучлар модели Иккинчи жаҳон урушидаги Бирлашган Кучларнинг тузилишига мос тушар эди.
Хеч бир империя тўғридан-тўғри бошқарув шароитида яшаб кета олмайди. Гитлер Империяси бунга ёрқин мисол бўла олади. Гитлер босиб олинган ҳудудларда тўғридан-тўғри Рейх бошқарувини ўрнатди. Британия Империяси кам сонли зодагонлар орқали Ҳиндистонни бошқаришга уринди. Инглизлар империясининг нисбатан узоқ яшаганлигининг сабаби уларнинг колониялари бевосита Лондон томонидан эмас, балки колониал ҳукуматлар билан бошқарилар эди. Натижада Британия Империяси дунё тартиботининг асосий қисмига айланди. Бироқ колониал ҳукуматларнинг эркинлиги Лондон томонидан чекланган эди, шу туфайли империя парчаланиб кетди. Немисларни эса бевосита бошқарув туфайли марказга керагидан ортиқ босим тушиши ҳолдан тойирди. Шу сабабли Фашистлар Империяси умри узоққа чўзилмади.
1992 йилдан сўнг АҚШ дунё мувозанатини сақлаб турган ягона глобал қудратга айланди. Америка иқтисодий, ҳарбий ва сиёсий қудратни бир асосга қўйиб, улар ўртасидаги мувозанатни ушлаб била олган бирдан-бир давлат эди. Бироқ бу АҚШ қудратининг хеч қандай чеклови йўқлигини англатмайди. Лимитлар доим бўлади ва уларни англай олган империяларгина яшаб қолади.
АҚШнинг асосий лимити Британия ва Римники каби – демографиядир. Агар АҚШ Евроосиёга бостириб киргудек бўлса, бу ерда катта миқдорда инсоний қаршиликка дуч келади. АҚШнинг ҳарбий қудрати юқори такомиллашган технологияга асосланган. Бундай замонавий қуроллар душман ўт очмасидан олдин уни яксон қилиб ташлаш қудратига эга. Бироқ бу фақат қисқа муддатда самара берадиган стратегия, холос. Узоқ муддатли урушларда инсоний потенциал барибир устун келади. Буни Вьетнам, Афғонистон ва Ироқдаги урушларда кўришимиз мумкин. Масалан, АҚШ 25 миллион аҳолига эга Ироққа 130,000 аскарни сафарбар қилди. Натижада сон жиҳатдан кескин тавофут ироқликлар фойдасига хизмат қилди.
Демографик лимит туфайли Евроосиёга катта кўламли қўшин ташлаш муваффақиятсиз якунланади. Шу сабабли ягона самарали стратегия билвосита урушдир. Иккинчи жаҳон урушининг илк йилларида Америка шу стратегия орқали Германияга қарши Британия ва СССРни қўллаб турди.
Билвосита урушнинг икки шакли мавжуд. Биринчиси, манфаатлари мос келувчи кучни умумий душманга қарши қўйиш. Бундан Афғон урушининг бошларида фойдаланилди. Толибонга қарши бўлган маҳаллий кучлар АҚШ қўлловига эга бўлди. Иккинчиси, курашаётган давлатлар ўртасида мувозанатни сақлаш. Бу стратегия ҳозирда Ўрта Шарқда ишлатилмоқда. АҚШ 4 та асосий минтақавий кучлар – Эрон, Саудия Арабистони, Исроил ва Туркия ўртасидаги мувозанатни сақлаб туришга ҳаракат қилмоқда. Масалан, Ироқда АҚШ Эроннинг қуруқликдаги кучлари билан биргаликда ИШИДга авиазарбалар бераётган бир пайтда, Яманда Эрондан ёрдам олаётган Ҳузиларга қарши Саудия интервенциясини қўллаб-қувватламоқда.
Бундай стратегиялар империяларнинг муҳим таянчларидир. Инглизлар айтгандек, хеч қандай доимий дўст ёки душманлар йўқ, балки фақат доимий манфаатлар мавжуд, холос. АҚШ кучларни дўст ёки душманга аниқ ажратиб кўрсатмаслик орқали империялар амалга оширган хатоларни такрорламасликка уринмоқда.
Мувозанат тизимини яратиш
Мувозанатни сақлаб туриш қанчалик муҳим эканлигини ўрганиш орқали ҳозирда АҚШ ўз стратегияларини қайтадан кўриб чиқмоқда. Хеч бир қудрат саноқсиз глобал конфликтларга бевосита аралашиш имконига эга эмас. Замонавий дунёда яшаб қолиш учун глобал қудратлар ички суверенитетга дахл қилмаган ҳолда глобал ва регионал мувозанатларни шакллантирмоғи лозим. Ҳозирда АҚШ шу босқичда турибди.
Аммо мувозанат тизимини шакллантириш анчайин мушкул. Бунинг учун биринчи қадам иқтисодий стимулларни ишга солган ҳолда бошқа давлатлар билан умумий тизимни яратишдан бошланиши зарур. Бу тизим эса стратегик эҳтиёжга асосланиб, мажбурий шаклда бўлмаслиги керак. Иккинчи қадам заиф давлатларга иқтисодий ёрдам кўрсатиш; учинчи қадам ҳамкор давлатларга ҳарбий кўмак кўрсатиш; тўртинчи қадам мутахассисларни юбориш; бешинчи қадам ҳарбий мавжудлик орқали ҳамкорларни таъсир остига олишдан иборат бўлиши лозим. Тўртинчидан бешинчи қадамга ўтиш мушкул ҳисобланади. Ҳамкор мамлакатлардаги ҳарбий мавжудият деярли ишга солинмаслиги зарур. Лекин ҳарбий кўмак ва мутахассислар муаммони еча олмаса, у ҳолда ҳарбий куч ишга солиниши мумкин. Ҳозирги кунда АҚШ базалари мавжуд ҳар бир давлатда юқоридаги беш қадам босиб ўтилган.
Империя масъулиятлари
АҚШ империя сифатида аталган аксарият ҳолларда «империя» сўзида салбий урғу берилади. Бироқ АҚШни аслиятан қабул қилиш обектив бўлишга ёрдам беради. Мабодо Америка ўзини ҳақиқий мперия деб ҳисоблаганда эди, ҳозирда биз унинг парчаланишига гувоҳ бўлаётган бўлардик. Империя учун ўз кучига ортиқча баҳо бериб юборишдан хавфли душман йўқдир.
Тарихий воқеалар ва геополитика Шимолий Америкада асл империя бўлмаса-да, шунга яқин бир қудратнинг шаклланишига замин яратди. Империялар ҳар доим ҳам агрессив бўлишмайди. Лекин икки жиҳатни ҳисобга олиш лозим. Биринчиси, Америка ўзи эга бўлган қудратдан воз кеча олмайди. Бунинг ҳеч қандай амалий имкони мавжуд эмас. Иккинчиси, қудратнинг улканлиги ҳисобга олинса, Америка хоҳлайдими йўқми – глобал конфликтларда иштирок этмасдан иложи йўқ. Унинг бошқарув тузилмалари дунё бўйлаб тармоқланиб кетган ва жаҳоннинг ҳар бир бурчагидаги конфликт Американинг манфаатларига таъсир этади.
АҚШнинг янги дунё тартиботини шакллантириш мақсадлари Ўрта Шарқда кучлар мувозанатини тартибга солишда кузатилар экан, эндиликда "Америкаликлар келмоқда!" деган лозунглар эскиликка айланиб қолди. Бундан сўнг Америка конфликтларни баъзан у, баъзан бу давлат фойдаси учун манипуляция қилади, лекин бирор давлатга бевосита интервенцияни амалга оширмайди. Унинг манфаатлари эса доимо биринчи ўринда қолаверади.
Хулоса қилинса, империялардан баъзан қўрқишади, баъзан уларни ҳурмат қилишади, лекин хеч қачон севишмайди. Америка Империяси ҳақидаги ҳақиқат ҳам шундан иборатдир.
Жорж Фридман
Стратфор таҳлил маркази
Муаллиф: Аваз Тоҳиров
Geopolitika сайтидан олинди.