Дарҳақиқат, Америкада истиқомат қилаётган турли миллат вакиллари бу гапда жон бор эканлигини жуда яхши билишади. Сабаби, Америкада солиқ тўлаш билан боғлиқ бўлган қонун-қоидалар қатъият билан ижро этилади. Солиқ тўламаган ёки солиқ тўлашда била туриб даромадини яширган шахс қаттиқ қораланади ва ҳатто маъмурий ва жиноий жавобгарликка тортилади.

Солиқ декларациясида қандай даромад турлари кўрсатилиши керак?

Бир нечта истиснони ҳисобга олмаганда (масалан, солиқдан озод этилган муниципал облигациялар), АҚШда федерал солиқ ҳар бир даромад кўринишидан олинади.

Ҳатто чет элда олинган даромад ҳам декларацияда кўрсатилиши керак. Солиқ декларациясида кўрсатиладиган даромадларга қуйидагиларни киритиш мумкин:

– ойлик маош; – чойчақа (tips);

 – фоиз ва дивиденд даромади;

– қимматбаҳо қоғозларни олиб сотишдан тушган даромад;

– алимент тушуми;

– хусусий тадбиркорликдан олинган даромад;

– нафақа ва режалаштирилган йиллик даромад (annuity);

– ишсизлик нафақаси;

– ижтимоий таъминот нафақаси;

– мукофот пули;

– лотерея ва бошқа ютуқли ўйинлардан олинган пул-буюм мукофотлари. Шунингдек, солиқ қонунчилигига кўра ноқонуний йўл билан олинган пул-буюмлар ҳам декларацияда кўрсатилиши керак.

Ёлғон маълумот жиноий жавобгарликка сабаб бўлади

Америка Қўшма Штатларидаги федерал солиқ тизими айрича ғайритабиийлиги билан бошқа давлатларнинг солиқчилик тизимидан фарқ қилади. Жумладан, кимдандир қайсидир ишингиз учун олинган порангиздан ёки тақиқ қўйилган ноқонуний айрим маҳсулотларнинг савдосидан тушган даромадингиздан солиқ тўлашингиз шарт.

Шу ўринда қизиқ бир жиҳат, солиқ тўловчи кимдир бировнинг ноқонуний ишини бажариб бергани учун 50 минг доллар пора олди, дейлик. Солиқ тўлаши учун у албатта декларация тўлдириши шарт. Яъни у декларацияга “Мен бир кишининг ноқонуний ишини ёпти-ёпти қилганим учун 50 минг доллар пора олдим”, деб ёзиши керак бўлади. Чунки, декларация тўлдириш жараёнида била туриб даромади ёки харажати тўғрисида ёлғон маълумот келтириш ҳам жиноий жавобгарликка сабаб бўлади.

“ДЕ-ЮРЕ” ва “ДЕ-ФАКТО” нима?

Шу ўринда ҳақли савол туғилади. Хўш, бу кишини ўз қўли билан ўзига қарши кўрсатма бериши ёки ўзини ўзи тутиб бериши эмасми? Қайсидир жиҳатдан албатта шундай, аммо тизимда баъзи истиснолар мавжудки, улар қинғир йўл билан даромад қилганларнинг ҳа, деганда ҳам юзини очавермайди. Ана шундай истиснолардан бири Де-юре тартиби ҳисобланади. Яъни “Де-юре” атамаси лотин тилидан таржима қилинганда, “қонун билан белгиланиши керак” деган маънони англатади.

Мазкур тушунча кўпинча “амалда” сўзи билан қарама-қарши бўлиб, бу ишнинг ҳақиқий ҳолатини билдириб, “расмий” (қонуний равишда белгиланган) ва “амалда” (аслида) ўрнига, шу жумладан сиёсий вазиятни тавсифлашда ишлатилади. Масалан, қоида амалда мавжуд бўлиши мумкин, агар одамлар уларни бажаришга мажбур қилинган тақдирда унинг махфийлиги таъминланади. Яъни Де-юре тартибига биноан ушбу ҳолатда порахўр “Мен бир кишининг ноқонуний ишини ёпти-ёпти қилганим учун 50 минг доллар пора олдим”, – деб декларация тўлдирса ва ўзининг ноқонуний даромадидан солиқ тўласа, Америка Қўшма Штатлари федерал солиқ хизмати, суд қарорисиз ушбу маълумотни полиция ва бошқа ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга ошкор қилишга ҳаққи йўқ.

Бироқ мазкур жараёнда Де-юре тартибини инкор қиладиган яна бир тартиб борки бу Де-факто, деб аталади. Де-факто нима? “Де-факто” атамаси “расмий равишда ўрнатилмаган” деган маънони англатади. Яъни бу – ҳуқуқшуносликда “амалда қўлланиладиган бироқ қонун билан белгиланиши шарт бўлмаган” амалиёт тури ҳисобланади. Яъни соддароқ қилиб тушунтирадиган бўлсак, Де-юре тартиби орқали сир тутилаётган ахборотни Де-факто тартиби орқали ҳар хил йўллар билан ошкор қилиш, шама қилиш мумкин. Мисол учун миллионлаб долларга гиёҳванд модда сотган одам рост гапирдими ёки йўқми, деган саволга жавоб ахтариш ёки гиёҳванд моддани кимдан олгани ва кимга сотгани тўғрисида савол беришга ҳақлари бор. Ҳатто мазкур жараёндан олган маълумотлар билан ҳам ўртоқлашиши мумкин. Аммо бу маълумотлар “пуч маълумотлар” бўлиб, кўпинча ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган вакиллари солиқчилардан буни сўрашмайди. Боиси, агар маълумотни ноқонуний қўлга киритсалар, жиноий ишда ишлата олмасликларидан қўрқишади. Шунинг учун, одатда солиқ ҳужжатларини фақат суд қарори билан олишга ҳаракат қилишади.

АҚШ қора бозор ва ноқонуний даромаддан манфаатдор(ми?)

Президент Ричард Никсон 1971 йилда гиёҳванд моддаларга қарши урушни расман эълон қилганидан бери АҚШ ҳукумати гиёҳванд моддалар савдоси ва истеъмолини олдини олиш учун 1 триллион доллардан кўпроқ маблағ сарфлади. Шунга қарамай америкаликлар ҳар йили 150 миллиард долларлик кокаин, героин, марихуана ва метни сотиб олиб, ноқонуний моддаларга катта маблағ сарфлашади. Жумладан, 2020 йил учун федерал ҳукумат Гиёҳванд моддаларни назорат қилиш миллий бюджети учун 35,1 миллиард доллар маблағ ундирган. Америка қанчалик ривожланган давлат бўлмасин, у мамлакатда шаклланган героин, ЛСД, кокаин, экстази, амфетамин, мет ва марихуана каби ноқонуний гиёҳванд моддаларни ишлаб чиқариш ёки тарқатишни тўхтата олмаяпти. Бундан ташқари, мамлакатда ноқонуний муҳожирлар меҳнати, фоҳишабозлик, инсон организмини трансплантация қилиш, қурол-яроғ ва спиртли ичимликлар қора бозорини буткул йўқ қила олмаяпти. Бунинг боиси катта эҳтимол билан ҳукуматга алоқадор ташкилотлар орасида қора бозорнинг ишлаб туришидан манфаатдор кучлар ҳам йўқ эмас. Қора бозорларнинг, хусусан, ноқонуний гиёҳванд моддалар бозорининг ўзига хос хусусияти бўлган яна бир ноқулайлик шундаки, истеъмолчилар қонуний ёки тиббий ёрдамисиз яширин иқтисодиётнинг асирига айланишади.

Героинни истеъмол қиладиган гиёҳвандлар ўзларининг гиёҳвандликларини даволаш учун жиддий оқибатларга олиб келишдан қўрқмайдилар. Маркетинг ва рақобатни чеклашнинг етишмаслиги туфайли, гиёҳвандлик хавфсизроқ ёки арзонроқ бўлиши мумкин бўлган муқобил маҳсулотлар мавжудлигини билмайди. Бундан ташқари, гиёҳвандлик камдан-кам ҳолларда алдаган, зарар етказадиган ёки фирибгарликка йўл қўйган ишлаб чиқарувчига қарши чиқиши мумкин. Ушбу хусусиятларнинг барчаси битта моддага ёки ишлаб чиқарувчига кўпроқ ишонишни рағбатлантиради. Лондон Иқтисодиёт мактаби ҳисоб-китобларига кўра, кокаин ва героин экспорт пайтида тегишли равишда 1300 фоиз ва 2300 фоиз миқдорида қўшимча нарх олади. Бу кофе учун 69 фоиз ёки кумуш учун 5 фоиз устама билан таққосланганда жуда йирик фойдани англатади. Айнан мана шу статистика ҳам қора бозор орқали топилган пулларнинг миқдори жуда юқори эканлигини кўрсатиб турибди. Бу эса ўз-ўзидан АҚШ фуқароларининг ноқонуний савдо ортидан топган даромади солиқ идораларига ва у орқали ҳукумат бюджетига жуда катта маблағ жамғариб бераётганлигидан далолат беради.

Абдулла ЧИМИРЗАЕВ тайёрлади.