Британия иқтисодиёти коронавирус пандемияси бошланишидан олдин ҳам муаммоларга дуч келган: 2019 йилда ялпи ички маҳсулотнинг ўсиши прогноз кўрсаткичларига эришмади, инфляция эса, аксинча, расмийлар томонидан белгиланган меъёрлардан ошиб кетди. Мутахассислар ўша пайтда Brexit оқибатларини енгишга мажбур бўлган Лондон учун жиддий муаммолар ҳақида гапиришди.
Коронавирус даврида вазият кутилганидек ёмонлашди: хизмат кўрсатиш корхоналарининг оммавий равишда ёпилиши, йўловчи ташишга бўлган талабнинг пасайиши ва мажбурий ишсизликнинг ошиши 2020 йилда ялпи ички маҳсулотнинг 9,7 фоизга пасайишига олиб келди. Лондон зарар кўрган тармоқларга бюджетдан ёрдам бериш учун пул ажратишга қарор қилди.
Ўқинг қизиқ: “Анорбанк”нинг “молиявий фокуслари” мижозларни нега ғазаблантирди?.
Шунингдек, чора-тадбирлар қаторида бандликни маълум даражада сақлаб қолган фирмалар учун солиқ имтиёзлари, субсидиялар ва имтиёзли кредитлар ҳам бор эди. Бунга параллель равишда, Англия банки асосий ставкани дарҳол 0,65 фоиз пунктга - йиллик 0,1 фоизгача пасайтирди, шунингдек, 450 миллиард фунт стерлингга (ўша пайтдаги курс бўйича 610 миллиард доллар) давлат облигацияларини сотиб олди, ўрта даражага янги чиқарилган 352 миллиард доллар ажратди, ва йирик корхоналар ва давлат томонидан бевосита молиялаштиришнинг махсус линияси очилди.
Хурсанд бўлишга вақтли эди
Жорий йилнинг бошида Буюк Британия иқтисодиёти, бошқа кўплаб давлатлар сингари (Хитой ҳали ҳам қаттиқ блокировкаларни қўллаётгани аниқ истисно эди), қисман чегараларнинг очилиши туфайли тиклана бошлади. Аммо пайдо бўлган ўсиш Россия президенти Владимир Путин томонидан Украинада эълон қилинган махсус операция туфайли барбод бўлди. Москвага нисбатан жорий қилинган санкциялар одатдаги таъминот занжирларини яна бир бор бузди, Россия бозорини тарк этган кўплаб компанияларни даромаддан маҳрум қилди, кўплаб мамлакатлардаги авиакомпанияларни Россия бўйлаб парвоз қилишга ва ноқулай йўналишлардан фойдаланишга мажбур қилди.
Лекин чекловларнинг асосий оқибати энергия ресурсларига жаҳон нархларининг ошиши асосий сабаб бўлди. Бунга рублда тўловга ўтишдан бош тортган мамлакатларга етказиб беришнинг тўхтатилиши, "Шимолий оқим"га хизмат кўрсатувчи компрессор станциясидаги техник носозликлар ва Канадада таъмирланаётган газ турбинаси бўйича келишмовчилик сабаб бўлган. Буларнинг барчаси Европага етказиб берилаётган Россия гази ҳажмининг қисқаришига олиб келди. Сентябрь ойининг охирида эса Шимолий оқимнинг иккала тармоғида сирли портлашлар содир бўлиб, уларнинг фаолиятини яқин келажакда имконсиз қилди. Тўхтатилган етказиб бериш Буюк Британия учун мўлжалланмаган, аммо бозорда умумий таклифнинг қисқаришига олиб келди.
Ўқинг қизиқ: ХВЖ Европа мамлакатларида инфляциянинг ошишини башорат қилди.
Бу омиллар ва ҳодисаларнинг барчаси жаҳон бозорида нефть ва газ нархининг кескин ошишига олиб келди. Ўзининг энг юқори чўққисида улар бир баррель учун 114 доллар ва минг куб метр учун 3400 долларга етди. Шу фонда Британия ҳукумати Россия энергия манбаларидан бутунлай воз кечишга қарор қилди: бир йил аввал Россия газининг мамлакат импортидаги улуши тўрт фоиз, нефть – 11 фоизни ташкил қилган эди.
Йўқотишларнинг ўрнини қоплаш учун ҳукумат барқарор бўлмаган кўмирда ишлайдиган электр станцияларини ёпишни кейинга қолдирди ва хавфли деб топилган атом электр станциялари қурилишини жадаллаштиришга киришди.
Ўша пайтдаги бош вазир Борис Жонсон май ойида твиттерда аввалги «10 йилда битта станция» ўрнига ҳар йили битта атом электр станциясини қуриш нияти ҳақида ёзган эди. Бизнес, энергетика ва саноат вазири Кваси Квартенг анча эҳтиёткор эди ва 2050 йилга келиб еттита станция қуришни ваъда қилди. Шу билан бирга, Жонсоннинг сўзларига кўра, Лондон мамлакатга зарур бўлган электр энергиясининг тўртдан бир қисмигача (ҳозирги 16 фоизга нисбатан) атом электр станцияларидан олишни режалаштирган эди.
Тезроқ, юқорироқ
Аммо бундай шароитда ҳам ҳокимият аҳоли учун электр энергияси тарифларини оширмасдан бошқа иложи қолмаган эди. Саноат регулятори Ofgem август ойининг охирида уй хўжаликлари харажатларини октябрь ойидан бошлаб 80 фоизга кўтариб, йилига рекорд даражадаги 3,549 фунт стерлингга кўтараётганини эълон қилди.
Бундан ташқари, жорий йилда иккинчи ўсиш бўлиши керак эди: апрель ойида бу кўрсаткич 54 фоизни, ўтган 12 ойда эса 178 фоизни ташкил етди. Вазият ўтган йилги Британия энергетика компанияларининг газ нархининг юқорилиги туфайли банкрот бўлиши тўлқини билан янада оғирлашди. Бир вақтнинг ўзида бир нечта бозор иштирокчиларининг кетиши таклифни сезиларли даражада қисқартирди. Мутахассисларнинг башорат қилишича, нархларнинг ошиши муқаррар равишда саноат соҳасига таъсир қилади, айрим тармоқларда эса 500 фоизни ташкил этади.
Натижада истеъмол нархларининг кескин ўсиши бўлди. Август ойида йиллик ҳисобда 9,9 фоизни ташкил этди. Июль ойига нисбатан инфляция 0,2 фоиз пунктга секинлашди. Таҳлилчилар яқин келажакда 1982 йилдаги рекорд - йиллик 11 фоизни бузиш мумкинлигига жиддий ишонишади. Инфляцияни тўхтатиш учун Англия банки анъанавий чораларни қўллади ва бир неча ой ичида асосий ставкани 1,75 фоиз пунктига йиллик 2,25 фоизга оширди. Бироқ, бу стратегия дарҳол натижа бермади.
Ўқинг қизиқ: Британия молия вазири "шов-шувли" ислоҳотлар туфайли ишдан бўшатилди.
Аммо янги бош вазир Лиз Трасс томонидан анча радикал ечимлар таклиф қилинди. Ташқи ишлар вазири лавозимига киришдан олдин ҳам у бир нечта шов-шувли баёнотлари билан ёдда қолган. Февраль ойида россиялик ҳамкасби Сергей Лавров билан учрашувда у янглишиб, Лондон "Ростов ва Воронеж вилоятлари устидан Москванинг суверенитетини ҳеч қачон тан олмаслигини" айтгани билан ёдда қолган эди. Август ойида Консерватив партиянинг янги раҳбари сайланиши олдидан бўлиб ўтган мунозараларда у ҳукумат раҳбарининг вазифалари талаб қилса, ядро қуролидан фойдаланишга тайёрлиги ҳақида гапирди.
Лиз Трасс Жонсон истеъфога чиққанидан сўнг, ташқи ишлар вазири собиқ молия вазири Риши Сунак билан бирга янги бош вазир лавозимига икки асосий номзоддан бирига айланди. Сентябрь ойи бошида, икки ойлик баҳслар ва анъанавий почта овоз беришдан сўнг, Трасс партия пойгасининг ғолиби, Британия консерваторлари ва бутун мамлакатнинг янги раҳбари деб эълон қилинди.
Қиролича Елизавета II иштирокида бош вазирнинг расмий инаугурацияси маросими унинг ўлимидан икки кун олдин бўлиб ўтди. Мамлакатни 70 йил бошқарган расмий давлат раҳбари вафот этган куни Трасс оддий истеъмолчилар учун электр ва газ нархини икки йиллик музлатиш ҳақида эълон қилди.
2024 йилнинг кузига қадар йиллик ҳисоб-китоб 2,5 минг фунт стерлингдан ошмайди ва ўртача оила учун жамғарма йилига минг фунт атрофида бўлиши кутилмоқда. Ишлаб чиқарувчилар ва етказиб берувчиларга улгуржи нархлардаги фарқ давлат ҳисобидан қопланиши ваъда қилинган. Шундай қилиб, бюджет харажатлари бир неча ўн миллиард фунт стерлингга ошиши керак. Ҳукумат давлат облигацияларининг махсус эмиссияси орқали қарз бозорида зарур маблағларни жалб қилмоқчи.
Баҳорда эълон қилинган, барча британияликлар учун 400 фунт стерлинг ва энг камбағал фуқаролар учун 650 фунт стерлинг миқдорида чегирма сақланиб қолмоқда. Мактаблар ва шифохоналар каби энг муҳим ижтимоий муассасалар учун алоҳида олти ойлик режа тақдим этилган. Трасс ва унинг партияси Лейбористларнинг асосий мухолифлари аҳоли учун нархларнинг пасайиши корпоратив даромад солиғини, биринчи навбатда, нефть ва газ компаниялари учун солиқларни ошириш орқали тўланиши керак, деб ҳисоблайди. Бироқ, бу ёндашув янги бош вазир томонидан дарҳол рад этилди.
23 сентябрь куни Кваси Квартенг молия вазири лавозимини эгаллаган Трасс кабинети иқтисодий ва энергетика инқирозларини енгиш бўйича янги режани тақдим этди, унинг радикаллиги кўпчиликни ҳайратга солди. Бу солиқларни тубдан камайтиришга асосланган.
Муайян параметрлар, шунингдек, бенефициарлар номи айтилмаган. Квартенгнинг янги ҳукумат спикери сифатидаги баёноти амалда декларация бўлиб, фақат давлат бюджети йилига 45 миллиард фунт стерлинг даромад йўқотишини билдирган.
Ўқинг қизиқ: Қирғизистондаги энг йирик банклардан бири ҳам "Мир" карталари билан ишлашдан бош тортди.
Режанинг бир нечта маълум тафсилотларидан бири даромад солиғининг юқори ставкасини (энг бадавлат аҳоли учун) 45 фоиздан 40 фоизга камайтириш эди. Аммо бу ҳам молиявий бозорларнинг кескин реакцияси учун етарли эди.
Бундан 14 йил аввал глобал инқироз фонида икки долларга баҳоланган фунт стерлинг курси тушиб кетди ва АҚШ валютаси билан деярли паритетга етди. Энг паст нуқтада пасайиш тўрт фоизни ташкил этди. Бунга инвесторлар томонидан Британия ҳукумати қарзларининг кескин сотилиши ёрдам берди, бу эса қимматли қоғозлар даромадининг ошишига олиб келди ва давлат учун келажакдаги қарз олиш харажатларининг ошишига олиб келди.
Энг кучли ўсиш тўрт йиллик облигацияларда қайд этилди - 124,5 базис пунктга, йиллик 4,28 фоизгача. Фақатгина режа тақдимотидан кейинги дастлабки кунларда Англия банки миллий валютани қўллаб-қувватлаш учун тўпланган 65 миллиард фунт стерлинг олтин-валюта захираларини сарфлашга мажбур бўлди.
Ташаббус Халқаро валюта жамғармасида ҳам танқид қилинди. Улар Трасснинг вазирлар маҳкамаси сиёсати ташкилотнинг амалдаги тавсияларига зид эканлигини айтишди. "Кўпгина мамлакатларда, жумладан, Буюк Британияда инфляция босими ортиб бораётганини инобатга олган ҳолда, ҳозирги босқичда мақсадли бўлмаган фискал чора-тадбирларнинг катта пакетларини тавсия этмаймиз, чунки солиқ сиёсати пул-кредит сиёсатига зид бўлмаслиги муҳим", деди жамғарма вакили.
Бошқа нарсалар қаторида, солиқларни кескин қисқартириш мамлакатда тенгсизликнинг кучайишига олиб келиши мумкин, дея қўшимча қилди ХВЖ. Таҳлилчиларнинг таъкидлашича, жамғарма реакциясининг ўзи ноодатий ҳодиса бўлиб, улар дунёдаги энг йирик иқтисодиётлардан биридаги вазиятдан хавотирда эканликларини кўрсатади.
Ўқинг қизиқ: Ўзбекистонда нархлар 2023 йилда 10,8 фоизга ўсиши кутилмоқда — ХВЖ.
Тақдимотининг баҳсли қадамлар асоси ҳақида сўраганида, бош вазир ҳукумат "қатъий чоралар кўриши керак эди", деб жавоб берди.
Акс ҳолда, унинг сўзларига кўра, қироллик аҳолисининг қишгача электр энергияси учун ҳисоб-китоблари регулятор томонидан эълон қилинган 80 фоиздан кўпроққа ўсиши ва йилига ҳар бир хонадон учун олти минг фунтга етиши мумкин. "Нафақат Буюк Британия қийинчиликларга дуч келмоқда, бу глобал муаммо", - дея хулоса қилди Трасс.
Норфолк радиосига берилган яна бир интервьюда ҳукумат раҳбаридан у бу масалани ХВФ ва Англия банкидан кўра яхшироқ тушунганига ишончингиз комилми, деб сўрашди. Трасс илгари танланган хулқ-атворидан четга чиқмади: "Мен мамлакатимиз учун нима тўғри бўлса шуни қиляпман, мен ҳаммаси яхши натижалар билан тугашига ишонаман", деди вазир.
Шунингдек, BBC'нинг минтақавий бўлими билан суҳбатда сиёсатчи ҳатто британияликларни содир бўлаётган воқеаларда шахсан Путин ва Россиянинг Украинадаги махсус операциясини айблашга чақирди.
Бироқ, бу тушунтириш молиячиларни ҳам, оддий британияликларни ҳам қониқтирмади. Ижтимоий тармоқ фойдаланувчиларининг ёзишича, Трасснинг позицияси "ҳақиқатдан узоқда" ва унинг хатти-ҳаракати ва сиёсати мамлакатни тўлиқ фалокатга олиб келиши мумкин. Иқтисодиёт бўйича Нобел мукофоти совриндори, ҳозирги воқеаларни шарҳлашни яхши кўрадиган Пол Кругман Америка президенти Роналд Рейганнинг 1980 йилларда "рейганомика" деб номланган курси билан ўхшашлик қилди.
Кейин Оқ уй солиқларни (ва ишлаб чиқарувчиларнинг умумий харажатларини) сезиларли даражада камайтиришни, шунингдек, давлатнинг давом этаётган жараёнларга аралашмаслигини таъкидлади. Бунинг оқибати давлат харажатларининг кўпайиши (Рейганнинг дастлабки режаларига зид) ва ташқи қарз, 1987 йилда фонд бозорининг йирик қулаши ва хусусий инвестицияларнинг қисқариши эди.
Шу билан бирга, Рейганомика аниқ муваффақиятларга эришди. У амалга оширилган саккиз йил давомида ялпи ички маҳсулот барқарор ўсиб борди, ишсизлик ва инфляция пасайди, кейинчалик ўз тармоқларида етакчи бўлган кўплаб компаниялар фонд бозорига киришди. Умуман олганда, Рейган даврида қимматли қоғозлар савдоси ҳажми сезиларли даражада ошди, бу эса сармоядан олинадиган даромад солиғининг камайиши туфайли мумкин бўлди.
Ўқинг қизиқ: Франциянинг Danone озиқ-овқат компанияси Россия бозорини тарк этишини эълон қилди.
Шунга қарамай, Кругман ўз шарҳида "трасеномика" ни жуда аҳмоқона сиёсат деб атади. Меҳнат партияси ҳам худди шундай баҳолар билан чиқади. Унинг раҳбари Сайрус Стармернинг айтишича, Трасс миллий иқтисодиёт учун таҳдид ва унинг ҳукумати "Британия пуллари учун ўйнамоқда".
Бюджетдан молияланадиган Британиянинг расмий мухолифати бўлмиш партия ҳам кескин танқид қилинмоқда. Унинг ғазначиси Рейчел Ривзнинг сўзларига кўра, Трасснинг радио чиқишлари мамлакатдаги аллақачон ҳалокатли вазиятни янада кучайтирган. Ривз амалдаги ҳукуматнинг барча рақибларини ҳукуматнинг шов-шувли режасини бекор қилиш учун шошилинч равишда парламент чақиришни талаб қилишга чақирди. Акс ҳолда, мухолифат "ўз-ўзини иқтисодий қийноққа солишга шерик бўлиб қолади", деб ишонади сиёсатчи.
Аммо бундан ҳам муҳими, ҳатто унинг консерватив партиядаги сафдошлари ҳам Трассга қарши чиқишди. Баъзи депутатлар партия раҳбари сайловини ташкил қилувчи 1922 йил қўмитасига бош вазирга ишончсизлик тўғрисида баёнотлар ёзишди. Баъзи юқори мартабали консерваторлар Трасс томонидан ишончсизлик вотумини инкор этмаяпти.
Трасс, Квартенг ва шов-шувли ислоҳотларнинг бошқа муаллифларининг кейинги сиёсий келажагини башорат қилиш ҳозир жуда қийин. Истеъфога чиқарилган тақдирда, амалдаги ҳукумат раҳбари ва бу лавозимдаги учинчи аёлнинг мамлакатни бошқариш тарихидаги энг қисқаси бўлади. Айни пайтда Британия ва жаҳон оммавий ахборот воситалари бунга фаол қарши. The Guardian ва Financial Times газеталарида ("Буюк Британия режаси ҳам ёмон иқтисод, ҳам қўлдан бой берилган имконият") "Траффономика болаларча аҳмоқдир. The Economist муқовасига чўкаётган қайиқда сузиб юрган Трасс ва Квартенг тасвирини жойлаштирган.
Ҳали амалга оширилмаган ислоҳотнинг амалий оқибатларидан фонд бозоридаги кескин пасайишни ажратиб кўрсатиш мумкин. Унинг умумий капиталлашуви сўнгги бир ой ичида 300 миллиард фунт стерлингга (340 миллиард доллар) камайди. Liberum Capital инвестиция компанияси стратеги Йоахим Клемен бутун дунё бўйлаб трейдерлар ва инвесторлар Буюк Британияни сармоя учун мос деб ҳисоблашни тўхтатганини таъкидлади. Бу фонда кўпгина компаниялар фонд биржаларидан зарур капитал оқимисиз қолиб кетиш хавфи мавжуд. Шу билан бирга, баъзи таҳлилчилар, аксинча, Британия активларини сотиб олишнинг мақсадга мувофиқлигини таъкидламоқдалар, чунки ҳозирда улар аниқ баҳоланмаган.
Ўқинг қизиқ: Республика маҳсулотларининг асосий импортчиси Россия ва Хитой бўлди.
Weil, Gotshal & Manges адвокатлик фирмасининг ҳисоб-китобларига кўра, Буюк Британия Европада бизнеси қийин аҳволда бўлган давлатлар орасида биринчи ўринда туради. Бунинг сабаби юқори инфляция, фоиз ставкаларининг ошиши ва заиф фунтдир.
Ҳисобот муаллифлари Британия компаниялари истиқболларини ноаниқ деб ҳисоблайди. Буни Блоомберг корпоратив облигациялар индекси маълумотлари ҳам тасдиқлайди. Октябрь ойи бошида унинг фунт стерлингдаги қарзининг учдан бир қисмидан кўпроғи номинал қийматнинг 80 фоизидан пастроқда сотилди, бу эмитентлар ва умуман бозор учун жиддий муаммо белгиси сифатида қаралади.
Шуниси эътиборга лойиқки, бир неча йил аввал АҚШнинг собиқ президенти Доналд Трамп ҳозирги британияликларга ўхшаш тактика қўллаган эди. Иқтисодиётнинг ўсишини рағбатлантириш, компаниялар харажатларини камайтириш ва уларни ходимларнинг иш ҳақини оширишга мажбур қилиш истаги билан оқланиб, у кенг кўламли солиқ ислоҳотини киритди. Юридик шахслардан олинадиган даромад солиғи 35 фоиздан 21 фоизга, хорижий даромадларни репатриация қилиш солиғи 35 фоиздан 8 фоизга туширилди.
Шунингдек, жисмоний шахсларнинг даромадлари учун ставкалар сезиларли даражада камайди (АҚШда прогрессив шкала мавжуд). Энг бошиданоқ ғазнада 1,5 триллион доллар етишмаётгани эълон қилинган эди.
Бироқ Трампнинг хатти-ҳаракатлари у қадар кучли реакцияга сабаб бўлмади ва кейинчалик ҳатто скептиклар ҳам ўзгаришлар миллий иқтисодиётга туртки бергани ва унинг ўсишига ҳисса қўшганини тан олишга мажбур бўлди, гарчи узоқ муддатда харажатлар бўлиши мумкинлиги кўзда тутилган бўлса ҳам.
Ўқинг қизиқ: Ўзбекистонда 9 ойда фуқаролар банк карталаридан 105,5 трлн сўм маблағларни нақдлаштириб олди.
Лиз Трасс ва унинг ҳозирги кабинети учун вазият анча драматик. Инқирозга қарши режанинг аниқ мезонлари бўлмаган тақдирда ҳам, у узоқ вақт давомида сайловчилар ишончини йўқотиши мумкин ва энг ёмон сценарийда, ҳатто бош вазирни у шу пайтгача ўз маблағидан камроқ сарфлаган лавозимсиз қолдириши мумкин.
Бироқ, Трасс ҳали ҳам фикрини ўзгартириши ёки режаларини сезиларли даражада ўзгартириши мумкин. Октябрь ойи бошида у бойлар учун энг юқори даромад солиғи ставкасини 45 фоиздан 40 фоизга туширишни рад этиб, жамоатчилик фикрига озгина ён босди.