Инқирозга учраган дунёда тенгсизлик доимий равишда ўсиб бормоқда. Бир неча минг миллиардернинг бойлиги ўн триллион доллардан ошади, юзлаб миллионлаб одамлар эса кунига икки доллардан кам пулга ўта қашшоқликда яшайди. Шу фонда солиқларни оширишга чақириқлар ҳам сиёсатчилардан, ҳатто миллионерларнинг ўзидан ҳам кўпаймоқда. Аммо бадавлат одамлар кўпинча ўз пулларини баҳам кўришга шошилмайдилар, солиқлардан қочишнинг ноқонуний бўлган усулларни ўйлаб топадилар. 

Бойлар бойларга қарши

Шу йилнинг январь ойида 205 миллионер ва миллиардердан иборат гуруҳ барча ҳукуматларни ўта бойлардан олинадиган солиқларни оширишга чақирди. Очиқ хат муаллифлари орасида, масалан, Disney меросхўри Абигайл Дисней ҳам бор эди. Шу билан бирга, дунёнинг энг бой одамлари (масалан, Бернард Арно, Илон Маск ва Жефф Безос) бунда қатнашмаган.

Мактубда муаллифлар "нега кўп инқирозлар даврида расмийлар ҳаддан ташқари бойликка тоқат қилишда давом этмоқда" деган саволни беришди. "Ватанпарвар миллионерлар" ўзларини ўзлари атаганларидек, мавжуд солиқ тизимини адолатсиз деб ҳисоблайдилар ва бу улар биринчи марта бундай мурожаат билан чиқишаётгани йўқ: шунга ўхшаш хатлар 2021 ва 2020 йилларда чоп этилган.

Ташаббус муаллифларининг ҳисоб-китобларига кўра, бойлардан олинадиган қўшимча тўловлар 2,5 триллион долларни ташкил қилиши мумкин – бу 2,3 ​​миллиард одамни қашшоқликдан чиқариш учун етарли. Бунинг учун пули беш миллион доллардан ортиқ бўлганларга икки фоиз, 50 миллион доллари борларга уч фоиз, миллиардерларга эса беш фоиз миқдорида қўшимча йиллик бойлик солиғи киритишимиз керак.

Кейин яна бир радикал таклиф пайдо бўлди. Иқтисодчи ва Нобел мукофоти совриндори Жозеф Стиглиц бойликлар ўсиб бораётган тенгсизликка қарши курашиш учун бадавлатлардан 70 фоизлик даромад солиғи ставкасини жорий этишга чақирди.

Айни пайтда солиқ ставкалари анча оддий. Аксарият миллиардерлар Қўшма Штатларда истиқомат қилади, бу ерда прогрессив солиқ ставкаси мавжуд - йиллик даромад миқдорига қараб 10 фоиздан 37 фоизгача. Шу билан бирга, 2010 йилдан 2018 йилгача бўлган даврда 400 та энг бадавлат оила учун ўртача даромад солиғи ставкаси бор-йўғи 8,2 фоизни ташкил этди.

Бундай ҳолат миллионерларнинг ўсиб бораётган бойликларини иш ҳақига эмас, балки инвестицияларга қарздорлиги билан боғлиқ. Дивидендлар ёки акцияларни сотишдан олинган даромадлар бошқа пул тушумларига қараганда пастроқ максимал ставка бўйича солиққа тортилади. Агар акциялар сотилмаса, қонунлар солиқ солиш мақсадида уларнинг қийматининг ошишини ҳисобга олмасликка имкон беради.

"Америкалик иш ҳақи сифатида доллар олса, ундан оддий даромад солиғи ставкалари бўйича солиқ тўланади. Бироқ, агар у акциялари қимматлашгани сабабли доллар олса, бу доллар паст ставкада солиққа тортилади ёки умуман солиққа тортилмайди", - дея тушунтирди экспертлар. 2022 йилда АҚШ президенти Жо Байден солиқ сиёсатини ўзгартириш кераклигини айтди. У 2023 йил бюджети доирасида миллиардерлар учун янги энг кам даромад солиғини таклиф қилди, унга кўра умумий активлари 100 миллион доллардан ортиқ бўлган оилаларга 20 фоизлик солиқ ставкаси киритилади.

"Мен ҳеч кимни жазоламоқчи эмасман, мен капиталистман. Агар сиз миллион ёки миллиард доллар ишлаб топсангиз, Худо сизга ёрдам беради. Мен сўраганим: ўрта синф вакиллари каби ўз улушни тўлаш. Аммо ҳозир бу содир бўлмаяпти", деди Байден. Унинг сўзларига кўра, назорат органлари бойларнинг даромадлари ҳақида тўлиқ маълумотларга эга эмас.

Йиллик даромади беш миллион доллардан ошган АҚШ фуқароларига нисбатан солиқ текширувлари сони сўнгги йилларда кескин камайди. 2010 йилда аудиторлар бундай декларацияларнинг 16 фоизини, 2019 йилда эса атиги 2 фоизини текширган. Энг бой одамларнинг даромадларини текширишнинг деярли тўлиқ тўхтатилишига АҚШ Ички даромад хизматини молиялаштиришнинг қисқариши сабаб бўлди. Ушбу муаммога қўшимча равишда, яна бир муҳим муаммо бор: ҳамма ҳам бойлар учун солиқларни ошириш ғоясини қўллаб-қувватламайди. Шунинг учун Байден режаси Конгрессда ҳали қўллаб-қувватланмади.

Солиқларни ошириш

Биринчидан, юқори солиқлар миллиардерларни фискал тизимлар кечиримлироқ бўлган мамлакатларга кўчиб ўтишга мажбур қилади. Натижада, бой одамлар бир хил солиқ тушумлари бўлмаган мамлакатни тарк этишади. Бундан ташқари, кўпроқ тўлаш зарурати одамларни солиқ тўлашдан қочиш йўлларини фаолроқ излашга олиб келиши мумкин ва бойлар нисбатан паст ставкаларда ҳам бундай уринишлардан воз кечмайдилар.

2021 йилда ProPublica АҚШ Ички даромад хизмати маълумотлари асосида америкалик миллиардерлар бўйича терговни эълон қилди. Бу акс-садо берди: аниқ рақамлар ва мисоллар ёрдамида экспертлар бойлар АҚШ солиқ тизимининг юқорида тавсифланган хусусиятларидан - камроқ тўлаш қобилиятидан, инвестициялар орқали ўз бойлигини кўпайтиришдан қандай фойдаланишини тушунтирди. Аслида, миллиардерлар қонунни бузмайди, балки солиқ тўламаслик учун стратегиялардан фойдаланади.

2014-2018 йилларда 25 та энг бадавлат америкаликнинг умумий бойлиги 401 миллиард долларга ўсди, федерал даромад солиғи миқдори эса 13,6 миллиард долларни ташкил этди. Шундай қилиб, улар учун ўртача ставка 3,4 фоизни ташкил этган бўлса, йилига 70 минг доллар даромадга эга америкалик оила 14 фоиз, даромади эса 628 минг 300 доллар бўлган 37 фоиз ставкада солиқ тўлаган.

Тергов жараёнида масалан Илон Маск тилга олинади. Журналистларнинг таъкидлашича, у 2018 йилда федерал даромад солиғини тўлашдан қочишга муваффақ бўлган. Шунингдек, улар Маскнинг бойлиги 2014 йилдан 2018 йилгача 13,9 миллиардга ошганини, шундан у давлатга 455 миллион тўлаганини, яъни Тесла раҳбари учун кўрсаткич 3,27 фоизни ташкил этганини таъкидламоқда.

Маск терговга изоҳ бермади, бироқ 2021 йил охиригача 11 миллиард доллар солиқ тўлашини айтди - бу тарихдаги барча америкаликлардан кўп. Ҳамма ҳам ҳайратга тушмади. АҚШ сенатори Элизабет Уоррен Солиқ кодексини ўзгартиришга чақирди, шунда Маск ҳақиқатда солиқ тўлайди.

Терговда Амазон асосчиси Жефф Безос ҳам тилга олинди. У 2007 ва 2011 йилларда даромад солиғини тўламагани даъво қилинган. Умуман олганда, Безоснинг бойлиги беш йил ичида 99 миллиард долларга ошган, солиқлар эса 973 миллион долларни ташкил қилган – 0,98 фоиз. Бундан ташқари, у тўрт минг доллар солиқ имтиёзини талаб қилди ва олди.

Энг паст солиқ ставкаси бўйича рекорд инвестор Уоррен Баффет томонидан ўрнатилди. 2014 йилдан 2018 йилгача унинг бойлиги 24,3 миллиард долларга ошган. Бу вақт ичида у 23,7 миллион солиқ тўлаган, яъни 0,1 фоиз ставкада.

Жасорат ва аҳмоқлик

Айрим бойлар солиқ тўлашдан бўйин товлашнинг ноқонуний усулларига ҳам мурожаат қилган. Шундай қилиб, 2020 йил октябрь ойида АҚШ Ички даромад хизмати миллиардер Роберт Брокманни икки миллиард доллар солиқ тўлашдан бўйин товлаганликда айблаб, судга берди. Расмийларга кўра, Брокман Vista Equity Partners компаниясига инвестициялардан олинган даромадларни яшириш учун оффшор схемалардан фойдаланган. Бу Қўшма Штатлардаги энг йирик солиқ тўлашдан бўйин товлаш иши бўлди.

Умрининг сўнгги йилларида Брокман деменциядан азият чекди ва адвокатлар деманс туфайли у айбланувчи бўла олмаслигини таъкидладилар. 2022 йил май ойида суд Брокманни қобилиятли деб тан олди. Миллиардер тингловда уйидан видео ҳавола орқали иштирок этди. Солиқдан бўйин товлаш бўйича суд 2023 йил 23 февралга белгиланган эди, бироқ миллиардер 2022 йил августида вафот этди.

Баъзилар ўнлаб йиллар давомида солиқ тўлашдан қочишга муваффақ бўлишади - масалан, француз вино империясининг эгаси Никола Пер Кастел. 1982 йилдан 1994 йилгача у сохта ном остида солиқ декларациясини топширган, 40 та давлатда ўзига тегишли бўлган 215 та компаниядан тушган даромад уларда акс этмаган, чунки у уларни пухталик билан яширган.

2022 йилда Швейцария суди уни 415 миллион доллар миқдорида солиқ тўлашга мажбур қилди: маълумки, терговчилар Кастел томонидан яратилган гуруҳнинг ҳақиқий даромадларини беш йил давомида ҳисоблаб келишган.

2020 йилда АҚШнинг ўша пайтдаги энг бой қора танли миллиардери Роберт Смит солиқ тўлашдан бўйин товлаганини ва 15 йил давомида ёлғон декларация топширганини тан олди. Федерал прокурорларнинг таъкидлашича, Смит IRS'ни алдаш учун хорижий трастлар ва корпорациялардан фойдаланган ҳолда даромадларини яширган. Миллиардер фақат Роберт Брокманга қарши ишда ҳамкорлик қилиб, жиноий жавобгарликдан қутулган. Смит 139 миллион доллардан ортиқ солиқ тўлади.

Шаҳзодалар ва қашшоқлар

Солиқларни ошириш атрофидаги мунозараларнинг кескинлиги тенгсизликнинг кучайиши ҳақида гапирадиган рақамларни беради. 2022 йилги маълумотларга кўра, дунёдаги энг бадавлат ўн кишининг бойлиги дунё аҳолисининг деярли ярмининг умумий бойлигидан ошади, 2020 йилдан буён дунёда тўпланган шахсий бойликнинг учдан икки қисми эса одамларнинг атиги бир фоизига тегишли.

Шу билан бирга, ҳар йили АҚШнинг энг бой фуқароларининг бир фоизи жами 163 миллиард долларга солиқ тўлашдан бўйин товлайди. Халқаро меҳнат ташкилоти маълумотларига кўра, 2023 йилда ҳафтасига 40 соат ишлайдиган 214 миллион киши кунига 1,9 доллардан кам маош олади. Бу уларнинг қашшоқлик чегарасидан пастда яшашини англатади.

"Йил давомида менинг даромад солиғим 17,7 фоизни ташкил этди, ходимларим эса ўртача 32,9 фоизни ташкил этди. Сўнгги ўн йилликда солиқ тизими бойлар фойдасига ва ўрта синфга қарши ишлади", - деган эди 2011 йилда Уоррен Баффет. 

Тенгсизликнинг ўсиши ва солиқ тўлашдан бўйин товлаш туфайли юзага келган жанжалларнинг сонига қараганда, 12 йил ичида вазият ўзгармади. Дунё бир вақтнинг ўзида ўта қашшоқлик ва ҳаддан ташқари бойликнинг ўсишини кузатишда давом этмоқда.