Январь ойи охирида Осиё фонд бозорида Ҳиндистоннинг бир қатор йирик компаниялари акцияларининг кескин қулаши бошланди – бунга Ҳиндистоннинг энг бой одами Гаутама Аданининг "корпорация тарихидаги энг йирик фирибгарликда" айбланиши сабаб бўлди.
АҚШнинг кичик компанияси икки йиллик текширув натижаларини эълон қилди, унга кўра, тадбиркор ноқонуний бизнес билан шуғулланган, коррупцияда қатнашган ва оффшор фирмалар орқали пул ювишда иштирок этган. 23 январдан 2 февралгача бўлган ҳафталик биржа савдолари ҳақидаги хабарлар фонида компаниялар 100 миллиард доллардан кўпроқ зарар кўрди, бизнесмен эса Осиёнинг энг бой одами унвонидан маҳрум бўлди. Вазият шунчаки қашшоқ тадбиркорнинг шахсий драмаси эмас - унинг компаниялар гуруҳи акцияларининг тушиши бутун Ҳиндистон бозорига таҳдид солмоқда.
Ким айбдор?
Ҳиндлик миллиардерни фош қилган терговни Американинг Hindenburg Research тадқиқот компанияси-шортселлер (қисқа сотувчи) ўтказди. Компания молиявий жиноятларни ва компанияларнинг яширин муаммоларини излаш ва фош қилиш билан машҳур, шундан сўнг уларнинг акциялари арзонлашади ва Hindenburg Research пастга тушадиган котировкаларга пул тикиб, пул ишлаб олади.
Гаутама Аданининг 106 бетлик айблов хулосаси 24 январь куни чоп этилган. У ўз компанияларини сунъий равишда капиталлаштиргани учун эътироф этилган, Hindenburg Research маълумотларига кўра, улардан еттитаси аслида жамоат арбоблари кўрсатганидан 85 фоизга кам. Тадқиқотчилар эълон қилинган муваффақиятли кўрсаткичларга қарамай, миллиардер компанияларининг жиддий қарзлари ва паст ликвидлиги ҳақида гапиришади. Тадқиқотчилар, шунингдек, Adani Group - Адани компаниялар гуруҳи - "оилавий бизнес" эканлигини таъкидлашади.
Кариб денгизи, БАА ва Маврикий. Фирмалар сохта импорт ва экспорт ҳужжатларини туздилар, шунингдек, рўйхатга олинган гуруҳ компаниялари маблағларини ноқонуний равишда олди-сотди қилдилар ва ўтказиб юбордилар.
Непотизм, бухгалтерия ҳисобидаги фирибгарлик, коррупция ва кўплаб онлайн сохта нарсаларга қўшимча равишда, шортселлерлар Адани гуруҳининг Маврикийда 38 нафар фронтга эга эканлигини айтишади.
Уларни тадбиркорнинг акаси Винод Адани ёки унга яқин одамлар бошқаргани тахмин қилинмоқда. Фирмалар ҳинд бойининг компанияларига миллиардлаб доллар ўтказганлиги ҳақида далиллар мавжуд.
Бу жанжал инвесторларнинг ишончига путур етказди ва гуруҳнинг асосий компаниялари акцияларининг пасайишига олиб келди. Компания кўп йиллар давомида бундай инқирозга учрамаган эди. Унинг акциялари доимий равишда ўсиб борди ва беш йил ичида 2500 фоизга кўтарилди.
Шундай қилиб, Adani Enterprises қимматли қоғозлари нархи 1 февралдаги савдолар давомида энг кўп пасайган (минус 28 фоиз), Adani Total Gas нархи 30 январдаги савдоларда 20 фоизга, Adani Transmission эса шу куннинг ўзида 15 фоизга арзонлашган. Улардан сўнг Ҳиндистоннинг бошқа конгломератлари ва банклари акциялари ҳам туша бошлади – мамлакатнинг 50 та энг йирик компанияси акциялари ҳолатини акс эттирувчи NSE Nifty 50 индекси 27 январдаги савдолар якунига кўра 1,6 фоизга йўқотди, бу энг ёмон кўрсаткич бўлди. Осиёдаги салбий динамика Ҳиндистон миллий валютасига ҳам таъсир ўтказди.
Бразилия, Россия, Ҳиндистон ва Хитой каби ривожланаётган тўртта иқтисодиётдаги фонд бозори фаолиятини ўлчайдиган MSCI India индекси ҳам бир ҳафта ичида 49 фоизга пасайди. Шу билан бирга, мультимиллиардернинг бойлиги пасайиб борди, у 2022 йил сентябрь ойида Блоомберг миллиардерлар индекси дунёнинг энг бой одамлари рўйхатида Amazon асосчиси Жефф Безосни ортда қолдирди ва унда иккинчи ўринни эгаллади.
Ҳақиқий бозорнинг қулаши 25 январдан 31 январгача Adani Group акцияларининг режалаштирилган оммавий таклифи (FPO) фонида юз берди, компания ўз қарзини тўлаш учун 2,5 миллиард доллар йиғиш учун қўшимча қимматли қоғозлар пакетини чиқариши керак. Adani Airport Holdings, Adani Road Transport ва Mundra Solar бўлинмалари. Котировкаларнинг тушиши 2 февраль куни, Adani Enterprises бошқаруви FPO бекор қилинганини эълон қилганидан кейин кучайди. Адани, шунингдек, компаниялар гуруҳи бундан буён фонд бозоридаги ривожланиш стратегиясини қайта кўриб чиқаётганини айтди.
Фирибгар миллиардер
Фирибгарликда айбланган Гаутама Адани Ҳиндистон шимолидаги Гужарат штатида оддий тўқимачилик савдогар оиласида туғилган. Ўқишни ташлагач, олмос саралаш билан кун кечира бошлаган ўсмир кейинчалик қимматбаҳо тошлар савдосида воситачи бўлган. Кейинчалик, Адани Мумбай заргарлик бозорида ўзининг олмос савдо фирмасини очди. Шунингдек, университетни тарк этиб, ёш тадбиркор 1988 йилда савдо компаниясига асос солган ва кейинчалик унинг бизнес империяси ўсиб чиққан.
Ҳиндистондаги энг йирик компаниялардан бири икки марта муассиссиз қолиб кетиш хавфига дуч келган: 1998 йилда Адани ва унинг дўсти ўғирлаб кетилган, аммо икки миллион доллар тўлаб, тез орада қўйиб юборилган. 10 йилдан сўнг тадбиркор Toj Mahal Palace&Tower меҳмонхонасида содир этилган теракт пайтида яна ўлим ёқасида эди. Ўтмишда бир қанча қийинчиликларга қарамай, Адани империяси гуллаб-яшнади ва тадбиркор бойиб кетишда давом этди.
Ҳиндистонлик мультимиллиардер энди Нью-Деҳлида юқори даражадаги хусусий уйга эга бўлиб, унинг компаниялари гуруҳи 52 миллион доллар тўлаган. Тадбиркорнинг ихтиёрида бир нечта шахсий самолёт ва вертолётлар, шунингдек BMW 7 серияли, Rolls-Royce Ghos ва Ferrari California каби ҳашаматли автомобиллари бор.
Адани шундай чўққиларни забт этишга муваффақ бўлди, чунки у доимо «катта таваккал қилишга» интилади ва The Times of India тадбиркорни таърифлаганидек, «қандай зарба беришни билади». Миллиардер ўз бизнесини нолдан яратди ва у жуда катта ўсишга эришди. Айни пайтда Adani Group компаниялари портлар ва аэропортларни бошқаради, бутун мамлакат бўйлаб электр энергиясини ишлаб чиқаради ва узатади, қайта тикланадиган энергия манбаларини (RES) яратади, кончилик, озиқ-овқат маҳсулотларини қайта ишлаш, инфратузилма лойиҳалари билан шуғулланади, газ ва кўмир сотади, бир қатор улушларга эга.
Миллиардернинг асосий рақобатчиси Мумбайда шахсий осмонўпар биносида яшовчи бой одам Мукеш Амбани ҳисобланади. Аданидан фарқли ўлароқ, Амбани отасидан мерос бўлиб қолган бизнес империясини ривожлантирмоқда. Бироқ, Адани рақобатчи билан рақобатлашаётганга ўхшамайди, чунки "Ҳиндистон улкан ўсиш бозори ва бу ерда ҳамма хуш келибсиз" деб ҳисоблайди.
Тадбиркорнинг анъанавий стратегияси - кредитлар олиш, янги бизнес яратиш ва юритиш ва у кичик даромад олгандан сўнг, янги бизнес учун қарзга қайтишдир. Аданининг бойлиги 2021 йилда кескин ўсди - 2020 йилдан бери у 41,6 миллиард долларга ўсиб, 50,5 миллиард долларга этди. Ушбу бизнес модели, Аданининг компаниялар гуруҳининг бозор қийматининг кескин ўсиши ва унинг бойлиги тергов олиб бораётган компанияда бир қатор саволларни туғдирди.
Юқори ҳомийлар
Оммавий ахборот воситалари Ҳиндистоннинг энг бой одами мамлакатнинг унга бизнес қилишда ёрдам берадиган сиёсий арбоблари билан чамбарчас боғлиқлигини бир неча бор ёзган, бироқ миллиардернинг ўзи буни рад этади. Ўз империясини қуришнинг бир неча ўн йилликларида Адани Гужарат штати ҳукумати томонидан қўллаб-қувватланди, улар орасида Ҳиндистоннинг ҳозирги Бош вазири Нарендра Моди ҳам бор эди. Тадбиркор амалдор билан 1990 йилларда Ҳиндистоннинг икки етакчи миллий партияларидан бири - Бҳаратия Жаната партиясида ишлаганида танишган. Моди 1998 йилда партиянинг сайловолди кампаниясини бошқарган.
Аданининг корпоратив стратегияси Ҳиндистон иқтисодиётини дунёдаги энг йирик иқтисодлардан бирига айланиш мақсади билан 3,2 триллион долларга ошириш учун Моди сиёсий кун тартибига параллель равишда ривожланди. Миллиардер, ўз навбатида, зарур бўлганда ҳукуматни пул, инфратузилма билан таъминлади ва энергия ишлаб чиқаришни кўпайтирди. Ёрдам ўзаро эди ва расмийлар Аданининг бизнесига бир неча бор ён беришди.
Мисол учун, ҳукумат тадбиркорнинг кўмир компанияларига ёрдам бериш учун камида уч марта қонунларни қайта кўриб чиқди ва унинг камида бир миллиард долларини тежади. Адани, шунингдек, ўзига тегишли корхоналар ишлаган ер учун паст ижара ставкаларидан баҳраманд бўлган. Forbes'нинг ёзишича, тадбиркор 30 йиллик ижара муддатини узайтириш ҳуқуқи билан бир акр (0,4 гектар) учун 44 доллардан кам тўлаган ва шу билан бирга ернинг бир қисмини бошқа компанияларга, жумладан, давлатга қарашли Indian Oil компаниясига ижарага берган.
Шу билан бирга, Адани компаниялар гуруҳи қийматининг энг катта ўсиши 2002 йилдан 2013 йилгача, Моди ҳокимиятга келган вақтга тўғри келди. Кейинчалик, компанияларнинг капиталлашуви ва Адани давлати фақат ошди. Бу даврда гуруҳнинг йиллик даромади 765 миллион доллардан 8,8 миллиард долларгача кўтарилиб, компанияларнинг соф даромади янада тезроқ ўсди. Бироқ, Аданига нисбатан кенг кўламли айбловлар эълон қилинганидан кейин вазият ўзгариши мумкин.
Паст ўйин
Адани гуруҳининг чоп этилган шортселлер текширувига жавоби дарҳол келди-конгломерат Аданини, Ҳиндистон иқтисодиётини ва мамлакат бош вазирини обрўсизлантириш учун Hindenburg Research ҳисоботини "ҳисобланган" фирибгарлик деб атади. Гуруҳнинг таъкидлашича, айблов Adani Enterprises акцияларининг "Ҳиндистондаги энг йирик" қўшимча рўйхатидан бир неча кун олдин эълон қилинган ва инвесторларнинг компанияларга бўлган ишончини сусайтириш ва акцияларнинг қулаши учун пул топишга уриниш сифатида кўрилмоқда.
Компания 413 бетлик махсус ҳисоботда ва 18 бетлик тақдимотда таҳлилчиларнинг хулосаларига раддияни эълон қилди - буларнинг барчасида фактик маълумотлар бор-йўғи саккизта слайдда, қолганлари сарлавҳалар ёки мундарижалардан иборат. "Ҳисоботдан келиб чиққан Ҳиндистон фонд бозорларидаги ўзгарувчанлик катта ташвиш уйғотади ва Ҳиндистон фуқаролари учун исталмаган азоб-уқубатларга олиб келди", дейилади ҳисоботда. Adani Group ҳам Hindenburg Research компаниясини судга беришини истисно этмади.
Гуруҳнинг жавоби тадқиқот компаниясида унчалик катта таассурот қолдирмади. Қисқартирилганлар баёнотларни қайтариб олмасликларини ва уларни ишончли деб ҳисоблашларини айтишди.
Шунингдек, улар Адани гуруҳи ўзларининг барча асосий даъволарини эътиборсиз қолдириб, ҳисоботдаги 88 саволнинг 62 тасига аниқ жавоб бермаганини таъкидладилар. Тадқиқот компанияси Ҳиндистонни жадал ривожланаётган мамлакат деб билишини таъкидлади ва Адани ўз навбатида ўз муаммоларини яширишга уриниб, миллий иқтисодиётга путур етказишга чақирмоқда.
Айбловдан кейин Ҳиндистондаги баъзи сиёсий партиялар ҳам муносабат билдирган. Бутун Ҳиндистон Конгресси депутати Тринамоола Сугата Рей 30 январь куни учта мухолифат партияси бу масалани албатта парламентдаги йиғилишда кўтаришини айтди. Мавзунинг келгусида муҳокама қилинишини мамлакат парламент ишлари вазири Пралхад Жоши ҳам тасдиқлади, аммо у батафсил маълумот бермади. Бир неча кундан кейин мамлакатнинг мухолиф партияси бош вазирни кескинлашиб бораётган можаро ҳақида гапиришга чақира бошлади. Модининг ўзи ҳозирча жавоб қайтаргани йўқ, бироқ мамлакат вазирларидан бири Ашвини Ваишнав можарога баҳо берди. Унинг айтишича, Ҳиндистон иқтисоди фонд бозори қулашига дош бера олади, бироқ ҳукумат Аданининг айбловларига қандай муносабат билдириши ҳақида гапиришдан бош тортди.
Адани компаниялари гуруҳига конгломератга 2,6 миллиард доллар миқдорида кредит тақдим этган энг йирик Ҳиндистон банки SBI томонидан вазият ҳақида изоҳ бериш сўралган. Бундан ташқари, Ҳиндистон захира банки (мамлакат марказий банки) молия институтларидан Адани гуруҳи билан алоқалар ҳақида батафсил маълумот талаб қилади.
Пандора қутиси
Энди бозор иштирокчилари бу жанжал ҳинд конгломерати обрўсига қандай таъсир қилиши ҳақида ўйлашмоқда. Баъзи таҳлилчиларнинг фикрича, гуруҳ учун хавфлар минимал, Аданининг фирибгарлиги ҳақидаги хабар ҳинд инвесторлари учун ваҳий бўлиши даргумон. Бошқа экспертларнинг айтишича, бозордаги кайфиятдан келиб чиқиб, инвесторлар тергов мазмунига жиддий ёндашган ва энг ёмон ҳолатдаHindenburg Research айблови халқаро инвесторларни ҳинд мультимиллиардернинг компанияларидан узоқлаштириши мумкин. Credit Suisse ва Citigroup банклари аллақачон Адани гуруҳига тегишли компанияларнинг облигацияларини кредитлар учун гаров сифатида қабул қилишни тўхтатдилар.
Ўз навбатида, хорижий банкларнинг сармоясини йўқотиш хавфи остида бўлган Адани компаниялари Ҳиндистон кредит ташкилотларидан молиявий ёрдам сўрашлари ёки қарзларни қоплаш учун гаровга қўйилган мулк миқдорини оширишлари мумкин. Шу билан бирга, аксарият экспертлар можаронинг оқибатлари Адани гуруҳи дуч келган қийинчиликлардан анча жиддийроқ эканлигига рози.
Аввало, муаммолар бутун Ҳиндистон фонд бозорига таъсир қилади. Адани империясидан кейин ҳинд акциялари ва ҳар қандай йирик маҳаллий компаниянинг акциялари камроқ даромад олиш хавфи остида қолади ва бутун Ҳиндистон фонд бозори янада пасайиш хавфи остида бўлиши мумкин.
Шундай қилиб, Америка компаниясининг текшируви Хитойни алмаштиришга муваффақ бўлган ва 2022 йилда пандемия туфайли мамлакатнинг узоқ муддат ёпилиши туфайли рекорд даражада ўсишга муваффақ бўлган шаффофлиги билан ажралиб турадиган Ҳиндистон бозорлари обрўсига путур етказади.
Адани компаниялар гуруҳидан ташқари, Ҳиндистон ҳукуматининг амалдаги сиёсати билан чамбарчас боғлиқ бўлган мамлакатнинг бошқа оилавий конгломератларининг котировкалари ҳам қулаши мумкин. Шунингдек, миллиардер компанияларининг акциялари билан бир қаторда ҳукуматга тегишли бўлган Ҳиндистоннинг Life Insurance Corporation (LIC) компаниясининг котировкалари ҳам қулаб тушди. The Wire нашрининг ёзишича, Ҳиндистон иқтисодиётининг молиявий барқарорлиги ҳам хавф остида.
2015 йилда Credit Suisse Адани гуруҳининг жиддий қарзи ҳақида огоҳлантирган эди. Ташкилотнинг таъкидлашича, гуруҳ мамлакатдаги жиддий қарзларга эга бўлган 10 та конгломератдан бири бўлган, шунга қарамай, банклар уларга кредит беришда давом этган.
Муаммолар ҳинд компанияларининг муваффақиятли молиявий кўрсаткичларини кўрган ва уларга сармоя киритган халқаро инвесторларга ҳам таъсир қилади. Global CIO идораси раҳбари Гари Дуганнинг айтишича, Ҳиндистон корпоратив секторида кўпчилик ўша оилавий конгломератлар бўлиб, улар табиатан ноаниқ. Шу муносабат билан, "глобал инвесторлар корпоратив бошқарув масалаларини ўз зиммаларига олишлари керак", деди у.