АҚШ Давлат Котиби Майк (Майкл) Помпео сўнгги ҳафтада ташриф буюрган беш мамлакат бир-биридан фарқ қилади: бу рўйхат узоқ вақтдан бери иттифоқчи бўлган Британия билан бошланиб, Марказий Осиёдаги собиқ совет республикалари билан тугайди. Бироқ у мезбонларга олиб келган мужда бир хил: “Хитойдан эҳтиёт бўлинг!”
Помпео Европа ва Марказий Осиёга сафари давомида Хитой инсон ҳуқуқларини поймол этаётганини қоралади, унинг тажовузкор савдо амалиётларини танқид қилди, мезбон мамлакатларга эса Хитой сармояси ва таъсиридан эҳтиёт бўлиш кераклигини таъкидлади. У Хитойнинг кейинги авлод юқори тезликдаги симсиз алоқа тизимини (5G) ривожлантираётгани бошқаларга хавф туғдиради, деб огоҳлантирди.
Помпеонинг нутқи қўпол эди. “Хитой Коммунистик Партияси ҳозирги даврнинг энг асосий хавфи”, деди у ўтган ҳафта Лондонда. Ваҳоланки, бир неча кун олдин Европа Иттифоқи 5G симсиз тармоғидан хавфсиз фойдаланиш қоидаларини эълон қилди, аммо бу АҚШнинг сўнгги ойларда Хитой технологик компанияларига қарши қаратилган ҳаракатларига мувофиқ келмади, шунингдек, Huawei компаниясини тақиқлаб қўймади.
Давлат котибининг қатъий огоҳлантиришлар билан ўтган сафари Хитойда пайдо бўлган янги вируснинг тезлик билан тарқалаётган даврига тўғри келди. Бу вирус жаҳон иқтисодий ўсишига хавф туғдириб, сўнгги вақтда Хитой эришган дипломатик ва савдо ютуқларини таҳдид остига қўяди.
Помпеонинг изоҳлари президент Доналд Трампнинг Хитойга нисбатан анча келишувчан оҳангидан фарқ қилади. Бунинг сабаби шундаки, Трамп Хитой президенти Си Жинпинг билан савдо келишувини охирига етказиш устида ишлаяпти. Ўтган ой келишувнинг биринчи босқичига имзо қўйилганида Доналд Трамп Сини “Жуда-жуда яхши дўстим”, деб атаган ва “яқин келажак”да Хитойга сафар қилишини айтиб ўтган эди.
Трамп ўшанда ўзи ва Си Жинпинг ўртасида “ривожланиб келаётган ажойиб алоқалар” борлиги ҳақида гапирган.
Шунга қарамай, Помпеонинг Лондондаги гаплари, аввалроқ, бу мамлакатнинг мусулмон уйғурлар ва Шинжон минтақасидаги бошқа миллий озчиликларни қатағон қилаётганини кескин қоралагани, шунингдек, Хитойнинг тажовузкор савдо амалиётлари ва ўсиб бораётган лойиҳалари кичик ва қашшоқ мамлакатларни катта хавф остида қолдираётгани ҳақидаги фикрлари у ва вице-президент Майк Пенс Хитойга нисбатан якдил фикрда эканини кўрсатади.
АҚШ Давлат котибининг Британияга ташрифи бу мамлакат Европа Иттифоқидан чиқишидан 48 соат ўтиб, инглизлар “Брексит”дан кейин АҚШ билан кенгроқ савдо шартномаси имзолашни сабрсизлик билан кутаётган вақтда юз берди. Айни пайтда Британия АҚШнинг таҳдидларини эътиборсиз қолдириб, Хитойнинг Huawei компаниясига мамлакатда 5G тармоғи ўрнатилишида иштирок этиш учун рухсат берди.
Бу қарор Трамп маъмуриятининг ўз сиёсатини бошқаларга ўтказиш қобилиятини савол остига олди: АҚШ Huawei қатнашадиган ҳар қандай алоқа тармоғи орқали жосуслик маълумотлари алмашишни тўхтатиш билан таҳдид қилганди. Америка расмийларига кўра, махфий маълумотлар алоқа тармоқлари орқали Huawei технологияси ёки қурилмаларидан фойдаланиб жўнатилиши маълумотларни хавф остида қолдиради.
АҚШ Хитой ҳукуматининг электрон кузатувларига ёрдамлашмаслик учун Европадаги иттифоқчиларига Huawei маҳсулотларини тақиқлаши учун босим ўтказиб келади. АҚШ расмийлари яна 5G алоқа тизими дастурий таъминотга кўпроқ муҳтож бўлиши, бу эса унинг махфийлигига зарар етказишини айтиб, бу ҳолатда Huawei компанияси хизматларидан фойдаланадиган иттифоқчи мамлакатлар билан жосуслик маълумотлари алмашинишни қайта кўриб чиқишига урғу бериб келади. Компания эса бу айбловларни рад этади.
Британияликларнинг қарори ўз сиёсатига зарар берганига қарамай Помпео ҳамон АҚШ ва Британия ўртасида “алоҳида алоқалар” сақланиб қолиши мумкин, деган умидда ва энди жосуслик маълумотлари алмашишни тўхтатиш таҳдидидан ортга чекиниб, буни четлаб ўтадиган йўл борлигига ишонишини айтяпти.
У гарчи расмий Пекин билан жорий савдо урушига нуқта қўйиш учун шартноманинг иккинчи босқичини имзолаш жараёни кетаётган бўлса ҳам Трамп маъмурияти Хитой билан бир қатор жабҳалар, жумладан, савдо, инфратузилмалар ва технология, ҳарбий ва дипломатик соҳаларда рақобатлашишда давом этишини очиқ айтди.
“Биз биргаликда ҳаракат қилишимиз керак. Ғарб – кейинги асрда Ғарбнинг демократик тамойиллари асосида бошқарилиши лозим. Бу эса нафақат Америка Қўшма Штатлари, балки озодликни севадиган, демократия ва қонун устуворлигини қадрлайдиган, кейинги асрда ҳам демократия дунёда етакчи бошқарув усули бўлиб қолишини истайдиган барчанинг ўзаро келишилган ҳаракатларини талаб этади”, деди Помпео.
Бешта мамлакатдан учтаси Хитой билан муштарак чегараларга эга Марказий Осиёда АҚШ Давлат котиби Хитойнинг инсон ҳуқуқларини топтаётганини қоралади.
“Америка Қўшма Штатлари барча мамлакатларни бу қатағонларга чек қўйиш учун босим ўтказишда бизга қўшилишга чақиради. Биз улардан оддий нарса – Хитойдан қочаётганларни хавфсиз қочқинлик мақоми ва бошпана билан таъминлашларини, инсон қадр-қимматини сақлаб қолишни, у ҳақли бўлган муомалани қилишни сўраймиз”, деди у якшанба куни Қозоғистонда.
Майк Помпео душанба куни Ўзбекистонда Марказий Осиё давлатлари Хитой билан эмас, АҚШ билан тижорат қилиши фойдалироқ бўлишини муҳокама қилди.
“Уларнинг узун чегаралари бор, улар Хитой ва Россия таъсири бор минтақада жойлашган. Биз улар бажаришини хоҳлаётган, Америка бу ерда қилаётган иш уларнинг тўғри қарорлар қабул қилиш қобилиятини, қонунлар асосида шаффоф бошқарувга эришишини қўллаб-қувватлашдир”, деди Давлат котиби.
“Биз уларга Америка сармоясининг афзалликларини қайта-қайта эслатяпмиз ва Хитой каби сиёсий мақсадларни кўзлаб шартнома тузадиган “ҳомий-давлат”лардан огоҳлантиряпмиз”, деб айтди Майкл Помпео.