Европанинг энг қадимги ва энг йирик банкларидан бири Credit Suisse оғир кунларни бошдан кечирмоқда. Улар сентябрь ойининг иккинчи ярмида унинг муаммолари ҳақида гапира бошладилар ва шундан бери кредит муассасаси атрофидаги воқеалар жадал ривожланмоқда. Бу аллақачон 2008 йилги глобал инқирознинг катализаторларидан бирига айланган ва ундан омон қолмаган америкалик Lehman Brothers билан солиштирилмоқда. Шу билан бирга, Credit Suisse дуч келган қийинчиликлар ўтган ойларда унинг тақдирига эргашганлар учун ажабланиб бўлмади.
Банк харажатларни қисқартириш йўлларини қидириб, қўшимча капитал жалб қилишга ҳаракат қилди, бу эса инвесторларнинг ишончига салбий таъсир кўрсатди. Вазият тўғридан-тўғри Credit Suisseъда омонатларини сақлайдиган русларга таъсир қилади. Молиячилар инқироз сабабларини Европа Марказий банки йиллар давомида олиб борган ва фақат коронавирус пандемияси даврида ёмонлашган жуда юмшоқ пул-кредит сиёсатида кўрмоқда. Барчаси шу ҳақида.
Дунёнинг энг йирик сармоядорлари ва таҳлилчилари сентябрь ойи охирида Credit Suisse ҳақида фаол гаплашишди. Бунинг асосий сабаби Швейцария банки раҳбари Улрих Кернер томонидан ойнинг охирги кунида ходимларга юборилган корпоратив хат эди. Унда бизнеснинг турли йўналишларини кенг миқёсда қайта қуришга тайёргарлик кўраётган ташкилот учун «танқидий момент» ҳақида сўз борди. Шу билан бирга, топ-менежер банк капитал ва ликвидлик бўйича мустаҳкам ўринни сақлаб келаётганини таъкидлади – бу бутун дунё бўйлаб тартибга солувчилар риоя қилишни талаб қиладиган асосий стандартлар. "Октябрь ойи охиригача бозорлар ва матбуотда шовқин-сурон кўтарилиши шубҳасиз, лекин мен сизга фақат интизомли бўлиб, мижозларингиз ва ҳамкасбларингизга иложи борича яқин бўлинглар", деб ёзади Кернер.
Мурожаат оммага ошкор бўлгач, Credit Suisse акциялари кескин тушиб кетди. Аллақачон 3 октябрда уларнинг қиймати тарихий энг паст даражага тушди - 3,5 Швейцария франки (3,46 доллар). Сентябрь ойининг бошидан буён пасайиш 27 фоизни ташкил этди. Бозор реакциясининг яна бир яққол кўрсаткичи кредит дефолт своп (CDS) котировкалари динамикаси бўлди, бу мавжуд қарз активлари, асосан облигациялар бўйича рискларни суғурта қилиш имконини берувчи ҳосилавий воситадир. Своп абоненти (одатда йирик банклар) учинчи шахс томонидан мажбуриятни бажармаган тақдирда қарзнинг асосий суммасини фоизлар билан тўлаш мажбуриятини олади. Суғурта тўлови ҳар чоракда тўланадиган мукофот бўлиб, унинг қиймати облигация номинал қийматининг базис пунктларида (фоизнинг юздан бир қисми) ифодаланади. Сентябрь ойининг бошида Credit Suisse облигациялари бўйича беш йиллик CDS рекорд даражадаги 350 базавий пунктга, бир йиллик CDS 550 га, 440 базавий пунктга кўтарилди.
Сентябрь ойи охирида у тўрт миллиард доллар миқдорида қўшимча капиталлаштириш бўйича музокаралар олиб бораётгани (ҳозирча Саудия Арабистони ҳукуматининг 1,5 миллиард сармоя киритишга розилиги маълум) ва беш мингга яқин одамни - ўн фоизни қисқартириш ниятида экани хабар қилинганди. Бошқа ташаббуслар қаторига сармоявий бизнесни тубдан қайта қуриш ва айрим бўлинмаларни, хусусан, АҚШ ва Жанубий Америкада бойликларни бошқариш учун масъул бўлганларни сотиш киради.
Муаммо
Ўтган йили Credit Suisse бирданига иккита катта муаммога дуч келди, иккаласи ҳам муваффақиятсиз лойиҳаларга ёмон инвестициялар билан боғлиқ. Биринчи бўлиб 2011 йилда австралиялик Лех Греэнсилл томонидан асос солинган Британиянинг Greensill Capital финтеч стартапи банкрот бўлди. У факторингга ихтисослашган - кейинчалик харидорлардан тўловларни ундириш билан, кечиктирилган асосда ишлайдиган етказиб берувчилардан дебиторлик қарзларини сотиб олиш. Факторнинг даромади, факторинг билан шуғулланувчи молия муассасаси деб аталади, унинг мижози - товар сотувчиси томонидан тўланадиган комиссиядан иборат.
Greensill Capital компаниясининг инновацион ёндашуви факторингни кичик ва ўрта бизнес учун қулай қилиш эди. Илгари, Ғарбда асосан йирик корпорациялар дебиторлик қарзлари бўйича молиялаштиришга ишонишлари мумкин эди ва номга эга бўлган обрўли банклар омил сифатида ҳаракат қилди. Шу билан бирга, Greensill Capital операцион фаолият учун зарур бўлган маблағларни стартаплар учун анъанавий усулларда - банк кредитлари ёки инвесторлар ўртасида акцияларни жойлаштириш орқали жалб қилишга интилмади. Молиялаштиришнинг асосий манбаи етказиб берувчилардан сотиб олинган дебиторлик қарзлари билан таъминланган облигацияларни сотиш эди.
Ушбу ёндашув секюритизация деб аталади ва одатда мавжуд активлардан (одатда илгари берилган кредитлар) янада қулайроқ шартларда - қарз олувчилардан барқарор тўловлар кўринишидаги гаров таъминоти орқали молиялаштиришни жалб қилиш учун фойдаланадиган банклар томонидан қўлланилади. Greensill Capital компанияси бундай операциялар учун Greensill Capital Банк деб номланган шўба банкни яратди. Облигациялар бўйича купонлар етказиб берувчи мижозлардан олинадиган комиссиялар ҳисобидан тўланиши керак эди.
Ишнинг биринчи йиллари
Ишнинг биринчи йиллари, бизнес модели кутилган натижаларни бермади. Greensill Capital харидорларнинг даъволарига қарши катта миқдорда пул йиға олмагани учун зарар кўрди. Облигацияларга хизмат кўрсатиш харажатлари жуда юқори эди. Вазият 2016 йилда металлургия корхоналарини сотиб олиш бўйича бизнес қурган ҳинд миллиардери Санжеэв Гупта туфайли ўзгарди. Greensill унга Швейцариянинг ГАМ инвестиция холдингида ҳисоб очишга ёрдам берди. Шундай қилиб, Financial Times журналистлари бир неча йил ўтгач, буни аниқлашга муваффақ бўлган мураккаб схема ишга туширилди.
Маълум бўлишича, Гуптанинг пуллари ГАМ орқали у назорат қиладиган компаниялар ҳисобларига ўтган ва бу анонимлик шарти билан содир бўлган. Операциялар ГАМ менежери Тим Хейвуд томонидан амалга оширилди, у параллель равишда Greensill облигацияларига тахминан 120 миллион доллар сарфлади. Келгуси йилнинг ўзидаёқ стартап ўз тарихида биринчи марта фойда кўрди ва ўз даромадини уч баробарга ошириб, 102 миллион долларга етди. Бироқ, уларнинг 70 миллиони маҳсулотларни мижозларга бўлиб-бўлиб сотган Гупта пўлат компанияларининг комиссияларидан келган.
Ўша йили Greensill ўша пайтдаги шаҳзода Чарлз (ҳозирги қирол Чарлз III) қўлидан "Британия иқтисодиётига хизматлари учун" Британия империяси қўмондони орденини олди. Шундан сўнг инвесторлар Greensill Capital ва шу номдаги банк облигацияларини анча фаолроқ сотиб олишни бошладилар. Қимматли қоғозларнинг энг йирик эгалари рўйхатини инвестиция банклари томонидан бошқариладиган махсус яратилган фондлар бошқарган, улардан бири Credit Suisse эди. Унинг маблағлари Greensill Capital’га жами 10 миллиард доллар сармоя киритди, бу Япониянинг SoftBank’дан беш баробар кўп эди.
Greensill Capital муаммолари 2020 йилнинг ёзида, унинг асосий ҳамкорларидан бири, австралиялик Bond & Credit суғурта компанияси компания билан ҳамкорлик қилишдан бош тортганида бошланган. Ҳозиргача у етказиб берувчи олдидаги қарзи Greensill томонидан сотиб олинган харидор фирманинг тўловга қодир бўлмаган тақдирда суғурта қопламасини таъминлаган. 4,6 миллиард долларлик кредитлар бўйича потенциал рисклар, рейтинг агентликлари узоқ вақтдан бери огоҳлантирганидек, ҳимояланмаган эди. Улар инвесторларнинг эътиборини стартапнинг шаффоф бўлмаган ҳисоботига қаратди: факторинг орқали тақдим этилган молиялаштириш кўпинча ҳужжатларда акс этмасди. Таҳлилчилар Greensill мижозлари шу йўл билан ўзларининг ҳақиқий молиявий аҳволи ва қарз даражасини яширишаётганидан шубҳаланишган.
Greensill билан ишлашни тўхтатишни Bond & Credit компаниясининг асосий акциядори - Japan Tokio Marine талаб қилди. Мижоз судда қарорга эътироз билдирмоқчи бўлди, аммо ютқазди. Натижада ўтган йилнинг 1 мартида суғурта дастури якунланди, бир ҳафта ўтиб Greensill банкротлик тўғрисида ариза берди. Шу билан бирга, Германия молиявий регулятори BaFin Бременда рўйхатдан ўтган Greensill Банк фаолиятига тақиқ қўйди. Натижада стартап ташқи бошқарувга ўтди, Lex Greensill ўз лойиҳаси устидан назоратни йўқотди, Credit Suisse эса бошқа инвесторлар қатори облигацияларга сармояларини йўқотди. Швейцария банки қоғозларни сотиб олган маблағларни музлатиб қўйди ва Greensill'дан жами 10 миллиард доллардан камида 140 миллион доллар ундиришга ҳаракат қилди, аммо рад этилди.
Ўтган йилги иккинчи жанжал Уолл-стрит йўлбарс кубоги лақабли портфель менежери Билль Хванг томонидан яратилган юқори даражадаги Archegos Capital тўсиқ фонди билан боғлиқ эди. Молиячи ўз лақабини афсонавий инвестор, Tiger Management инвестиция компанияси раҳбари Жулиан Робертсоннинг шогирди бўлгани учун олди. Ўз корхонаси қулагандан сўнг, молиячи ўзининг шахсий маблағларини собиқ палаталари томонидан бошқариладиган бир нечта бошқа фондларга сармоя қилди, улардан бири Хванг эди, у кейинчалик Tiger Asia фондини бошқарган (у айниқса Осиё компанияларига сармоя киритишга эътибор қаратган).
2010 йилда АҚШ Қимматли қоғозлар ва биржалар комиссияси Tiger Asia'ни кўпчилик мамлакатлар, шу жумладан Қўшма Штатлар қонунлари билан тақиқланган инсайдер маълумотлардан фойдаланганликда айблади. Икки йиллик суд жараёнидан сўнг жамғарма ўз айбига иқрор бўлди ва фуқаролик даъвосида 44 миллион доллар тўлади. Шундан сўнг, Tiger Asia ўрнига Archegos Capital номли янги фонд пайдо бўлди, у ўзини "оилавий офис" сифатида кўрсатиб, чекланган доирадаги маблағларни бошқаради.
Бу ҳолат Хванга СECда рўйхатдан ўтмаслик ва регулятор томонидан қаттиқ назоратдан қочиш имконини берди. Шу билан бирга, у кўпчилик Уолл-стритдаги энг мунозарали амалиётлардан бири деб атайдиган ҳосилавий восита бўлган умумий қайтарилиш алмашинувидан (TRS) фаол фойдаланишни бошлади. Схема икки ўйинчининг иштирокини ўз ичига олади: йирик инвестиция банки ва Archegos каби тўсиқ фонди. Банк фонд эгалик қилмоқчи бўлган маълум активлар тўпламини сотиб олади, лекин уни сотиб олишга қодир эмас ёки тўлиқ харажатларни сарфлашни хоҳламади. Айнан кредит ташкилоти қимматли қоғозларнинг тўла ҳуқуқли эгаси бўлиб қолади, бу эса фондга қатъий ҳисобот беришдан қочиш имконини беради.
Жамғарма банкка комиссия тўлайди ва бунинг эвазига асосий активнинг нархидаги ҳар қандай ижобий ўзгариш учун фарқни олади - ёки агар қиймат маълум вақт давомида пасайса, уни ўзи тўлашга мажбур бўлади. Шундай қилиб, жами даромад алмашинувини қимматли қоғозни ижарага олиш билан солиштириш мумкин. Шу билан бирга, фонд ҳар доим брокерлик ҳисоб варағида актив қийматининг маълум фоизи кўринишида кафолатни ушлаб туриши керак - бу фарқ нархнинг ноқулай ўзгариши ҳолатида ҳисобдан чиқарилади. TRS, шунингдек, асосий товарни етказиб беришни назарда тутмайдиган кўплаб лотинлар учун одатий бўлган гаровга ўхшаб қолди.
Режага кўра эмас
Маблағларнинг умумий қайтарилишини алмаштириш хавфи банкнинг биринчи талабига биноан гаров таъминотини тўлдириш зарурати билан боғлиқ - бу асосий активнинг нархининг пасайиши ва натижада йўқотишлар ошиб кетиши мумкин бўлган вазиятда. аллақачон тўланган гаров миқдори ва фонд шунчаки фарқни банкка қайтариб бера олмайди. Бу талаб маржа чақируви деб аталади. Дефолт бўлса, банк (ёки брокер) активларни сотган ҳолда, мижознинг позициясини тўлиқ ёки қисман мажбурий равишда ёпади. Айнан шу хавф Архегос мисолида амалга оширилди. Ўтган йилнинг баҳорига келиб Хванг фондига 30 миллиард долларлик активлар сотиб олинди. Archegos ўзининг яна 10 миллиард ўз маблағини кўпроқ анъанавий қимматли қоғозларга инвестиция қилди.
Котировкаларнинг жуда кучли тебранишлари туфайли банклар, жумладан Goldman Sachs, Morgan Stanle ва Credit Suisse, Archegos учун сотиб олинган активларни сотишга мажбур бўлишди, бозорда уларнинг таклифини кўпайтириш ва нархларни янада пасайтиришни рағбатлантириш. Швейцария кредитори нафақат 5,5 миллиард доллар йўқотди, балки Лондон фонд биржасида 14 фоиз улушини ҳам йўқотди ва бу унинг обрўсига янада путур етказди.
Бу ҳолат Хванга СECда рўйхатдан ўтказувчи ва регулятордан қаттиқ назоратдан қўшимча қилди. Шу билан бирга, у кўпчилик Уолл-стритдаги энг мунозарали амалиётлардан бири деб атайдиган ҳосилавий бўлган умумий тиклаш воситасидан фаол ишлаб чиқаришни таъминлаш. Схема икки ўйинчининг иштирокини ўз ичига олади: йирик инвестиция банки ва Archegos каби тўсиқ фонди. Банк эгалик қилмоқчи бўлган маълум активлар тўпламини сотиб олади, лекин уни сотиб олишга қодир эмас ёки тўлиқ маҳсулотни ёки хоҳламайди. Айнан кредит ташкилоти қимматли қоғозларнинг тўла ҳуқуқли эгаси бўлиб қолади, бу эса фондга ҳисобот беришдан қўлланилади.
Жамғарма банкка комиссия тўлайди ва бунинг эвазига асосий активнинг нархидаги ҳар қандай фарқни олади - ёки агар қиймат маълум вақт зарур пасайса, уни ўзи тўлашга мажбур бўлади. Шундай қилиб, жами даромадни қимматли қоғозни ижарага олиш билан солиштириш мумкин. Шу билан бирга, фонд ҳар доим брокерлик ҳисобварағида активнинг маълум тезлик кўринишида кафолатни ушлаб туриши керак - бу фарқ нархнинг хавфсиз ҳолатида ҳисобдан ишончли.
Асосан, хавфли лойиҳаларга иккита муваффақиятсиз сармоя киритилиши туфайли Credit Suisse 2021 йилда 1,7 миллиард долларлик соф зарар кўрди. Бунинг устига, банк яна бир можарога аралашди, бу сафар Мозамбикнинг давлат қарзи атрофида. Африка давлати ҳукумати Credit Suisse компаниясини оркинос саноатини ривожлантиришга сарфланиши керак бўлган миллиард долларлик облигацияларни жойлаштириш учун жалб қилди. Дарҳақиқат, маблағларнинг катта қисми маҳаллий амалдорларнинг ҳисобларига тушди. Кредит ташкилоти узоқ синовдан сўнг АҚШ ва Буюк Британия расмийларига 475 миллион доллар жарима тўлашга рози бўлди.
Бир қатор жанжал ва фошлар Credit Suisse раҳбариятининг ўзгаришига олиб келди. Бу ёзда банкни Кернер бошқарган, у аввал 11 йил давомида асосий рақобатчилардан бири - Швейцария UBS компаниясида ишлаган. Акциядорлар унинг инқирозларни бартараф этиш қобилиятига ишонишди, аммо бу янги бош директорнинг ички хати вазиятнинг янада ёмонлашиши хавфини туғдирди. Гарчи корпоратив эслатмада Кернер бўйсунувчиларни банкнинг кучли ликвидлиги ва капитал захираларига эга эканлигига ишонтирган бўлсада, матбуот ва бозор иштирокчилари хабарнинг энг салбий томонларига эътибор беришди. Credit Suisse топ-менежерлари октябрь ойининг биринчи дам олиш кунларини йирик мижозлар ва инвесторларни вазият назорат остида эканлигига ва ташвиш туғдирмаслигига ишонтиришга мажбур қилишди.
Айни пайтда, таҳлилчилар инвесторларнинг хавотирлари ҳақиқатдан ҳам эрта эканлигини таъкидламоқда. Credit Suisse Швейцария регуляторининг барча талабларига жавоб беради. Банк капиталининг етарлилиги (ўз маблағларининг активлар миқдорига махсус таваккалчилик кўрсаткичларига кўпайтирилган нисбати) йил ўрталарида 13,5 фоизни ташкил этган бўлса, меъёр 12,86 фоизни ташкил этди. Кўпгина молиячилар яқин келажакда Credit Suisse банкротлиги хавфи йўқлигига аминлар. Бундан ташқари, Швейцария ҳукумати бешта тизимли муҳим банклардан бирига зарур ёрдамни тақдим этади.
Бироқ, яна бир фикр бор. Баъзи бозор иштирокчиCredit Suisse'ни 2008 йилги глобал инқироз пайтида банкрот бўлган ва унинг рамзига айланган америкалик Lehman Brothers билан солиштирилади. Ўша пайтда, кредит муассасаси, кўплаб рақобатчилар сингари, жуда кўп паст сифатли ипотека кредитларини берди - Қўшма Штатлардаги уй-жой портлаши фонида кўплаб кредиторлар қарз олувчиларга бўлган талабларини пасайтирдилар. Муайян нуқтада, иккинчиси қарзларга хизмат кўрсатишни оммавий равишда тўхтатди, бу нафақат банклар, балки ипотека кредитлари пуллари билан таъминланган облигациялари эгалари учун ҳам йўқотишларга олиб келди.
Молиячилар томонидан қўлланиладиган яна бир ўхшашлик Американинг Wells Fargo банкидир. У ҳам 2008 йилдаги инқирозни бошдан кечирган бўлсада, ўзини сақлаб қолишга муваффақ бўлди. Кейинчалик, АҚШ Федерал захира тизими кредит муассасасига жарима ва чекловлар қўйди ва унинг бозор капиталлашуви икки баравар камайди.
Яна бир нуқтаи назар шундаки, Credit Suisse бошқарувининг таваккал сиёсати Швейцария макроиқтисодий воқеликларида мажбурий зарурат эди. 2015 йилдан 2022 йилнинг ёзига қадар маҳаллий марказий банкнинг асосий ставкаси минус 0,75 фоиз даражасида сақланиб қолди, бунинг натижасида банкларнинг классик депозит ва кредит операциялари бўйича рентабеллиги минимал даражага тушди. Бошқа нарсалар қаторида, турғун иқтисодиётда кредитлар талаб қилинмаган ва Марказий банкдаги ҳисоб варақларда маблағларни сақлаш учун улар қўшимча тўлашлари керак эди (яна салбий курс туфайли). Кредит ташкилотлари пул ишлашнинг муқобил усулларини излашлари керак эди ва кўпчилик деривативларга, шу жумладан турли хил свопларга, шунингдек, хавфли стартапларга инвестицияларга мурожаат қилишди.
Иқтисодчиларнинг фикрича, Credit Suisse иши бутун дунёдаги йирик банклар учун сабоқ бўлиши мумкин. Улар ўзларининг инвестиция сиёсатини кучайтирадилар ва, хусусан, жами даромадли своп ва бошқа деривативлардан фойдаланганда хедж-фондларнинг гаровига қўйиладиган талабларни оширадилар. Марказий банклар ва молия органларининг сиёсатини қатъийлаштириш ҳам бундан мустасно эмас. Шундай қилиб, Қўшма Штатларда улар 20-асрнинг биринчи ярмида Буюк Депрессиядан кейин киритилган ва 1999 йилда бекор қилинган Гласс-Стеагалл қонунининг қайтиши ҳақида назарий жиҳатдан ўйлашлари мумкин. У тижорат банкларига инвестиция фаолияти билан шуғулланишни тақиқлади.
Айни пайтда Credit Suisse вазиятни ўз-ўзидан тузатиш чораларини кўрмоқда. 27 октябрда банк янги ривожланиш стратегиясини қабул қилди, унда у оммавий ишдан бўшатиш (2025 йилгача тўққиз минг киши ишдан бўшатилади) ва қўшимча акциялар чиқарилишини сотиш орқали қўшимча капиталлашув ҳақидаги миш-мишларни расман тасдиқлади. 4,1 миллиард доллар жалб этиш режалаштирилмоқда, Саудия Арабистони Миллий банки билан келишувга эришилган, Credit Suisse акцияларининг 9,9 фоизини олади. Банк умумий харажатларни 15 фоизга қисқартиришни кутмоқда. Шу билан бирга, инвестиция бизнесининг кенг кўламли қайта тузилиши 2,9 миллиард швейцария франки (2,95 миллиард доллар) миқдорида қўшимча харажатларга олиб келади.
Ислоҳотларнинг асосий мақсади капиталнинг етарлилик коэффициентини ҳисоблашда фойдаланиладиган хавфли активлар ҳажмини тубдан қисқартиришдан иборат. Баъзи бўлинмалар банк гуруҳидан чиқарилади ва мустақил фаолиятни давом эттиради, бошқалари сотилади. Уч йил ичида Credit Suisse'нинг бозор қиймати 15 фоизга пасайиб, 14,5 миллиард CHF'ни ташкил қилиши кутилмоқда. Агар ислоҳотлар муваффақиятли бўлса ва Credit Suisse таърифлаган компаниялардан бирининг исми ошкор этилмаган юқори мартабали директори сифатида "Европадаги энг ёмон йирик банк" деган обрўга путур етказса, улар бошқа курашаётган кредиторлар учун намуна бўлиши мумкин. Акс ҳолда, молиявий дунё янги Lehman Brothers'ни олиши мумкин ва энг йирик банклар мижозлар ишончини йўқотиш хавфи бор.