Яқинда Telegram тармоғидаги гуруҳлардан биридаги ушбу ёзувга кўзим тушди:    

           “– Prevetik Wox xammasi okaymi tinchuxami iwla

            – 4yotki 6zizda4i…” асабимни қитиқлаб юрадиган бу хилдаги ёзув ва сўзлашувларга деярли кўникиб қолган эканман. Бу худди оғриқ тишларга ўхшайди, суғуриб ташлай десанг кўзинг қиймайди. Суғурмайман десанг симиллаб жонингга ботаверади.

Ёши улуғ қариндошимизнинг “бу қанақа тил” деган сўроғидан сўнг, ўйланиб қолдим.

Дарҳақиқат, сўнгги пайтларда асосан сунъий ҳосил қилинаётган бу “макарон” лаҳчаларни қайси тил меъёрларига мос келишини билмайсан киши. Чиндан ўзбек тили механизмида мавжуд жаргон, аргон, вульгаризм каби атамаларнинг ўзи ҳам бу ҳолатдан бармоқ тишлаб қолаётгани аниқ.

Хусусан, сўнгги йилларда кўнгилочар ижтимоий тармоқ фаоллари орасида ғалати алифбо шаклланганлигини гувоҳи бўламиз.  W- ш, 4-ч ҳарфи вазифасини ўтаётган бўлса, 6-ў ҳарфи ўрнида ишлатилмоқда. Агар телефонингизга W6r4i деб ёзилган хабар келса билингки, Волтир тўртинчи эмас, “Шўрчи” деб ёзилган. Гоҳида мана шу “алифбо” асосчиси ўзбекмикан, бу “ихтироси” орқали лотин ёзувидаги ўзбек тили учун “вирус” яратиб берганлигини билармикан, бу вируси бугунги кунда “лисон эпидемия”сига айланиб бораётганидан хабари бормикан деб ўйланиб қоламан.

Энди яна чатлардаги одатий жумлага қайтсак. Рус тилидаги салом (привет) сўзи у ерда “и” ҳарфининг ўрнига “e” ҳарфи билан хато ёзилиб Prevet бўлиб келаётганини тушуниш қийин эмасдир, лекин бу сўзга “дум” бўлган “ik” қўшимчасига бало борми дегинг келади. Бундан ташқари шу жумлада инглизча okay (маъқул, тўғри) сўзини учратишимиз мумкин. Бироқ ғалати ва қизиқ томони шундаки, бу инглиз атамасига ўзбекча mi (ми) қўшимчаси моташтириб қўйилганига куйинишни ҳам суйинишни ҳам билмайсан киши. Бундан ташқари бугунги авлоднинг аксари “Ҳ” билан “Х”нинг фарқига бормаслигини кўп ҳолларда намоён қилмоқда. Мана бунинг ёрқин мисолига англаганингиздек юқорида ҳам гувоҳ бўлдик. Шу ўринда ҳақли бир савол туғилади. “–Prevetik Wox xammasi okaymi tinchuxami iwla ёки 4yotki 6zizda4i…” жумласининг ўрнига соф ўзбекона “– Салом Шоҳ(рух) ҳамма ишларинг яхшими” ё “Жуда зўр! Ўзингизда-чи” деб ёзиш наҳотки қийин бўлса, тафовут жой сиғимига боғлиқ бўлса деярли тенг миқдор-ку! 

Бу тилбузарлик ҳолатлари фақатгина чат ёки ижтимоий тармоқларда учраса кошки эди. Масаланинг яна бир оғриқли жиҳати шундаки, туғилганлик ҳақида гувоҳнома ёзадиган, ёки ички ва ташқи реклама баннерлари чоп этиш билан шуғулланадиган аксар мини корхоналар ғиж-биж хато қилишни канда қилишмайди. Айниқса, кунлар исиши билан катта “йўлга чиқиб оладиган” қўлбола эълон ва рекламалар ҳам ғализ жумла ва хатоларга лиммо-лим.

Бундан бир-неча ой аввал бир ҚВПга борганимизда патронаж ҳамшираларнинг журнали устига елимлаб ёпиштирилган ёрлиғи эътиборимни тортди. Ҳаммасида бир хил имловий хато такрорланган яъни КВП деб ёзилган. Ҳайрон қолади киши наҳотки 15-20 кишилик жамоада ҳеч ким имловий хатони илғамаган бўлса.

Бу ҳам майли йўналиш таксиларининг пешлавҳаларини айтмайсизми “Кибрай, Чирчик, Байткурган, Хосилот ва ҳоказо”…

Мактаб ўқувчилари ҳам тили чучук болачалардай Кибрайда бор, Байткурганда бор деб тўхтатишади. Ҳайдовчидан нега хато ёзилганлигини сўраганимда, биринчиси елка қисиб билмадим шундай ёзиб беришганди-да деса, иккинчиси бизга ёзиб берган кишининг компьютерида “Қ”си йўғакан, деб изоҳлайди. Ажабо, бир кишининг компьютерида “Қ”си бўлмагани учун бир кунда юзлаб ўтиб қайтадиган йўналиш таксилари худди телевизордаги бемаврид рекламалардек ўтган кетганнинг онг остига хато жумлани тобора сингдириб ташламаяптимикан?!     

Доим вақти тиғиз ва асабий нотариал идоралари ходимларининг унча-мунчасини дамига яқинлашиб бўлмайди. Арзимаган хато топса, бир ой тилингиз галстук бўлиб йиғиб чиққан ҳужжатларингизни бошқатдан қилдиради. Агар ўша ҳужжатингиз тайёр бўлгунича аввалгиларини муддати ўтиб қолса борми, ана кўринг томошани. Умрингизни ярими аллақайси, ўзига бино қўйган идора вакилининг эшигини пойлаб ўтади. Бироқ, пашшадан феъл ясай оладиган, ўзини ғоят ҳуқуқий билимлар устаси қилиб кўрсатаётган нотариус жаноби олийларининг саводи ғовлаган, муомала маданияти кассага тўланадиган пулдан ташқари, киссага келадиган пулнинг миқдорига қараб ё яхшиланиб бориши ёки аксинча бўлиши мумкин. Мабодо айбини кўрсатгудай бўлсангиз борми кун бўйи тик оёқда эшигини қаршисида кутишга мажбур қилишади. Иложингиз йўқ бу ҳужжатлар сизга керак, унга эмас. Сабр қиласиз…

Туман газеталарида фаолият олиб борадиган журналистлар яхши билишади. Газетада хато кетса ўтган-кетган бурнини жийириб, бармоқ ниқтаб кўрсатишади. Керак бўлса, бу ҳолат ҳокимлик соатида танқид остига олинади. Аммо вақти-вақти билан Давлат реестридан чиқаришга номзод бўлган фаолият кўрсатмайдиган яъни тугатилаётган фермер хўжаликларининг ёки бўлмаса, туман ҳокимлигининг захира ерлари таркибига олинган ер майдонларини узоқ муддатли ижарага бериш бўйича кимошдиларни бот-бот эълон қилиш учун бериб туришади. Одатдагидек фермер хўжалик ва жой номлари ғиж-ғиж хато, яна камига бу юридик ном, ҳужжат бўлганлиги боис ўзгартириб бўлмас эмиш. Ана томоша, айбдор ким “чаласавод газетчилар” дардингни кимга айтасан. Бунинг учун кимни ҳаққига “ширин сўз” айтишни билмайсан киши, фермер хўжаликни очдирган кимсаними ёки адлия органлариними.

Гоҳида юридик ҳужжатлар билан ишлайдиган ходимларини давлат тилидан саводлироғини олишса бўлмасмикан деб ўйлаб қоламан.  Жилла қурса, мана шу юридик ташкилотлар ўз ходимларини давлат тилидан айниқса, лексика, грамматика, пунктуацияларни яхши ўзлаштириш учун 2-3 ойлик ўқув курслари ўқитиб олса ёмон бўлмас эди. 

Бу фикр мулоҳазаларни ўқиб, кимгадир малол ботиши яна кимдир энсаси қотиб сену, менга нима дейиши турган гап. Сўзим сўнгида кўнглидан шундай гап кечадиганларга қуйидаги митти ҳикоятни келтириб ўтмоқчиман. “Кунларнинг бирида сичқон уй эгасини қўйган қопқонини кўриб қолди. У бу ҳақда қўйга, товуққа ҳамда сигирга бориб айтди. Аммо улар энсаларини қотирганча: “Қопқон бизнинг муаммойимиз эмас. Биз унинг нимасидан қўрқамиз? Ахир биз сичқон эмасмиз-ку”, дея унинг устидан кулиб киноя билан жавоб қайтаришди.

Бир неча кундан сўнг қопқонга илон тушиб қолди ва хўжайининг хотинини чақиб олди. Хотинининг танасидан илонни заҳрини чиқариб ташлаш ва унга қувват бўлади деган умидда уй эгаси товуқни сўйдида, унинг гўштидан хотинига товуқ шўрва тайёрлаб берди. Касалманд аёлининг ҳолидан хабар олгани келаётган қўни-қўшни, қариндошлар олдида уялиб қолмаслиги учун қўйни сўйди ҳамда унинг гўштидан турли таомлар тайёрлаб, меҳмонларни кутиб олди. Аммо афсуски, бир неча ой тўшакка михланиб қолган хотини вафот этди. Унинг маъракасини ўтказиш учун ўша кимса сигирини ҳам сўйишга мажбур бўлди…”

Хулоса чиқариш эса, ҳар кимнинг ўзига ҳавола! Бироқ сўнг сўз ўрнида таъкидлаш ўринлики, ёзув инсониятнинг энг буюк ихтироларидан биридир. У мулоқот воситасигина бўлиб қолмай инсоннинг ички олами теран акс эттира оладиган кўзгуга ўхшайди. Нафис ҳуснихат инсонга эстетик завқ улашса, ёмон ва ғализ ёзиқ ўзида қанчалар пур маъно фикрларни акс эттирмасин кишини ғашига тегиши ҳаттоки, битилган сўзларга нисбатан ишончсизлик кайфиятини уйғотиши мумкин.

Ҳозирда дунёнинг кўпгина давлатларда ишчиларни дастхатига ва бехато ёзувига алоҳида эътибор қаратишар экан. Чунки, биргина дастхатингиз орқали, сизни тартиб интизомингиз, ақлий салоҳиятингиз ва феълингиз қандай эканлигига баҳо бериши мумкин экан-да.

Гулҳаё ЮСУПОВА,

Чирчиқ шаҳридаги 8-умумтаълим мактабининг ўзбек тили фани ўқитувчиси.