Ўтган йили жаҳон молия бозорида тор профессионал ҳамжамият ташқарисида унчалик эътибор берилмаган инқилоб кузатилди. Хитой ИПОнинг янги марказига айланди - биржаларда бирламчи оммавий таклифлар. Миллий қонунчиликнинг ўзига хос хусусиятлари ва дунёдаги геосиёсий вазият маҳаллий банкларга рекорд даражадаги даромад келтирди ва Ғарб рақобатчиларини рейтингнинг биринчи қаторларидан сиқиб чиқаришга имкон берди. 2022 йилда дунёнинг энг йирик молиявий институтларига бошпана берган Ҳиндистон қўшнисининг меҳмондўстлигидан фойдаланмоқда. Тўғри, бу мамлакатда асосий эътибор ИПОга эмас, қўшилишга қаратилди. Шунга қарамай, экспертлар катта пул ва рекорд инвестициялар дунёсидаги тектоник силжиш ҳақида гапиришади.
2022 йилда жаҳон бозорида етакчи Хитойнинг энг йирик инвестиция банки CITIC Securities бўлди, CITIC инвестиция давлат корпорациясининг шўба корхонаси бўлиб, 1979 йилда ислоҳотчи ва маркетолог Ден Сяопин ташаббуси билан асос солинган. CITIC Securities умумий қиймати 18,6 миллиард долларлик битимларда андеррайтер сифатида иштирок этди. Иккинчи ўринда яна бир Хитой банки - China International Capital. Ғарбнинг энг яхши футболчиси American Citigroup эса фақат учинчи ўринда. Ўтган йили унинг ҳисобига 7,6 млрд долларга жойлаштиришда қатнашган.
Андеррайтернинг вазифалари қимматли қоғозлар чиқарилишини фонд биржасида жойлаштиришни ташкил этиш билан қисқартирилади. Одатда улар акция ва облигацияларни (ҳам корпоратив, ҳам давлат) сотишда иштирок этадилар. Шу билан бирга, кўплаб мамлакатларнинг, шу жумладан Россиянинг қонунчилигида қимматли қоғозлар чиқарилишининг ташкилотчиси деб аталадиган жараёнда индивидуал иштирокчининг роли кўрсатилган. Унинг вазифаси мос андеррайтерни топишдир, лекин одатда эмитентлар усиз ишлайди.
Андеррайтерлар эмитентлар билан битимнинг мақбул параметрларини муҳокама қиладилар: жалб қилинадиган миқдор, купоннинг ҳажми ва номинал қиймати (облигациялар бўлса), дастлабки нарх коридори. Кейин улар биржалар билан музокаралар олиб борадилар (сиз мижоз сайт ва тартибга солувчиларнинг барча талабларига жавоб беришига ишонч ҳосил қилишингиз керак), эмиссия проспектини тайёрлайди - компания ва унинг қимматли қоғозлари тўғрисидаги барча керакли маълумотларни очиб берадиган ҳужжат инвесторларга таклиф этилади. Проспектда нафақат эмитентнинг афзалликлари ва камчиликлари, балки харидорларга салбий таъсир кўрсатиши мумкин бўлган хавф омиллари, масалан, бизнеснинг салбий ривожланиши таҳдиди ва молиявий йўқотишлар ҳам акс эттирилган. Эмитент шундай қилиб очиқлик ва шаффофликни намойиш этади.
Эмиссиянинг барча параметрлари келишилганидан кейин андеррайтер потенциал инвесторларни қидиришни бошлайди. Профессионал терминологияда бу масалани имзолаш деб аталади (шунинг учун инглизча номи - undewriter). Биринчидан, қимматли қоғозлар мавжуд мижозларга таклиф этилади, шунинг учун, қоида тариқасида, кенг базага эга йирик банклар ва инвестиция компаниялари ва ўзларининг брокерлик бўлинмалари машҳур андеррайтерлар сифатида ишлайди. Таклифлар хусусий ва институционал инвесторларга (фондлар, суғуртачилар, бошқа банклар) юборилади. Жойлаштиришга қизиққан ва рўйхатдан ўтаётганлар сони ортиб бориши билан лот ва битта қимматли қоғознинг аниқ нархи аниқланади ва шу билан бирга компаниянинг умумий баҳоси ҳам аниқланади. Талаб қанчалик юқори бўлса, акция ёки облигация харидорларга шунчалик қимматга тушади ва эмитент шунчалик кўп жалб қила олади.
Техник жиҳатдан андеррайтер эмиссиянинг биринчи харидори сифатида ишлайди ва кейин уни олдиндан танланган инвесторларга ва бошқаларга сотади. Аммо унинг олдиндан белгиланган нархдан четга чиқишга ҳаққи йўқ. Унинг асосий даромади эмитентдан олинадиган комиссиядан олинади. Агар андеррайтер ўзининг қимматли қоғозларини истиқболли деб ҳисобласа ва кейинчалик қайта сотиш билан даромад келтириши мумкин, у эмиссиянинг бир қисмини ўзи учун сақлаб қолиши мумкин. Лекин фақат олдиндан белгиланган чегаралар доирасида - ахир, эмитент қимматли қоғозларнинг фонд биржасида фаол сотилиши ва ликвидлигини сақлаб қолишидан манфаатдор. Шу мақсадда у бозор-мейкерларни - маош эвазига олди-сотди буюртмаларини жойлаштирган ва агар талаб мавжуд бўлса, уларни бажариш мажбуриятини олган махсус иштирокчиларни ёллаши мумкин.
Ўнлаб йиллар давомида ИПО ва шунинг учун андеррайтингнинг жаҳон маркази Қўшма Штатлар бўлиб келган. Маҳаллий компаниялар фонд биржаларига маблағ жалб этиш, объектив баҳо олиш, ўз обрўсини ошириш мақсадида фаол киришди. Мулкдорлар ва таъсисчилар ўз улушларидан халос бўлишлари ва дастлабки инвестицияларни монетизация қилишлари мумкин эди.
Баъзилар Германия ва Сингапур фонд биржаларига киришни афзал кўрдилар. Махсус операция бошлангандан сўнг, чет эл биржалари Россия қимматли қоғозлари билан савдо қилишни тўхтатди ва кўп ўтмай, Давлат Думаси маҳаллий фирмаларнинг чет элдаги тушумларини жойлаштириш ва муомалада бўлишни тақиқловчи қонунни қабул қилди. Чет эл биржаларига акциялари билан кирганларга тақиқ таъсир қилмайди.
Ғарбий биржалар Хитой компаниялари билан ҳам машҳур эди. Уларни рўйхатга олиш обрў-эътиборни, ватандан ташқарида тан олинишини оширди ва уй назорати органларининг баъзи қатъий чекловларини четлаб ўтишга имкон берди. Фирмаларнинг катта қисми АҚШни танлади. Улар орасида Alibaba Group, JD.com ва Tencent интернет гигантлари, электромобиль ишлаб чиқарувчи Li Auto, интернет қидирув тизими Baidu, телекоммуникация China Mobile ва China Telecom, China Southern Airlines ва China Eastern Airlines бор.
Муаммолар Доналд Трамп президентлиги даврида бошланган. Ягона муддатининг охирига келиб унинг маъмурияти хорижий компанияларни жавобгарликка тортиш тўғрисида қонун лойиҳасини ишлаб чиқди. У кетма-кет уч йил давомида АҚШнинг бухгалтерия ҳисобини тартибга солувчи органлари томонидан текширилмайдиган эмитент акцияларининг маҳаллий биржаларда савдосини тақиқлайди. Кўп ўтмай, чекловлар остида қолиш хавфи остида бўлган компанияларнинг қора рўйхати пайдо бўлди, унга бир неча юзлаб фирмалар, жумладан, Alibaba Group кирди.
Жорий йилнинг август ойида Хитойнинг бешта йирик давлат компанияси ихтиёрий равишда делистинг процедурасидан ўтди. Нефть ва нефть-кимё компаниялари PetroChina, China Petroleum & Chemical, Sinopec Shanghai Petrochemical, China Life Insurance ва алюминий ишлаб чиқарувчи Aluminium кабилар. Улар, эҳтимол, янги қоидалар бўйича мажбурий чиқариб юборишни кутмасликни афзал кўришган, гарчи Хитой расмийлари кетган барча компаниялар барча талаб ва меъёрларга қатъий риоя қилганликларини ва бошқа фикрларга амал қилганликларини даъво қилишган.
Бироқ, бундай қарор фақат Пекиннинг қўлида ўйнади. Сўнгги бир неча йил ичида у ўз ватани манфаатларига ва миллий иқтисодиётни ривожлантиришга етарлича эътибор бермаяпти, деб ҳисоблаб, ўз бизнесининг ҳаддан ташқари халқаро кенгайиши билан курашди. 2020 йил охирида бу кураш кескин паллага кирди. Унинг энг баланд кўринишларидан бири рақамли компанияларнинг репрессияси эди. Уларнинг боши, Alibaba Group кўплаб текширувларга дуч келди, адолатсиз амалиётларда ва қоидаларга риоя қилмасликда айбланди, кўп миллиард доллар жарима тўлади ва унинг финтеч шўба корхонаси Ant Group Ғарбда режалаштирилган ИПОдан ман қилинди.
Хитойнинг энг йирик такси агрегатори Дидига ҳам босим ўтказилди. Ўтган йили у миллий регуляторларнинг огоҳлантиришларига эътибор бермай, NYSE'да ИПО ўтказди. Улар 390 миллион мижознинг маълумотлари сизиб чиқиши мумкинлигидан хавотирда эдилар. Компания синчковлик билан текширилди ва ҳатто янги фойдаланувчиларни жалб қилиш вақтинча тақиқланди - Диди иловаси бир неча кун давомида юклаб олинмади.
Қисқа синовдан сўнг компания делистинг процедураси орқали бир неча ой олдин кирган биржани мустақил равишда тарк этишга қарор қилди. Энди Диди қоғозини фақат АҚШ биржадан ташқари бозорида сотиб олиш мумкин, агрегатор Гонконг фонд биржасига киришни режалаштирмоқда.
2021 йилда энг йирик андеррайтерлар мижозларга ғарбий сайтни Гонконгга алмаштириш вариантини кўриб чиқишни таклиф қила бошладилар. Иккинчиси анъанавий тарзда, бир томондан, халқаро инвесторларни жалб қилиш имконини берадиган, иккинчи томондан, Хитойнинг материк компаниялари учун дунёга ойна бўлиб хизмат қиладиган махсус мақомга эга. ХХРнинг махсус маъмурий ҳудуди, ҳатто расмий равишда Пекин юрисдикциясига қайтганидан кейин ҳам, муҳим даражадаги автономияни, шу жумладан иқтисодиётни сақлаб қолди, бу эса унга жаҳон молиявий марказларидан бирига айланиш имконини берди.
Хитойнинг уч йил аввал кенг кўламли норозилик намойишларидан сўнг қабул қилинган репрессив миллий хавфсизлик қонуни баъзи сармоядорларни узоқлаштирди, бироқ ҳозирча вазиятни ўзгартира олмади.
Гонконг фонд биржаси жаҳоннинг етакчи биржалари мисолида жойлаштиришни хоҳловчиларга минимал фойда ва рентабеллик даражаси бўйича қатъий талаблар қўяди. Шу билан бирга, Хитой ҳукумати буни ўзиники деб ҳисоблайди ва эмитентларга тўсқинлик қилмайди.
Агар 2021 йилда инвестиция банклари тавсиялар билан чегараланган бўлса, ўтган йили Гонконг ИПОлар сони бўйича жаҳон етакчиларидан бирига айланди. Ундан ташқари, материк Хитойнинг алмашинуви машҳур эди: Шанхай ва Шенчжен.
Шу билан бирга, АҚШда қиймати бир миллиард доллардан ортиқ бўлган фақат битта жойлаштириш бўлиб ўтди, Хитой ва Гонконгда эса уларнинг сони 10 дан ортиқ юқори инфляция ва фоиз ставкаларининг ошиши бир вақтга тўғри келди. Хитойда доимий тикланиш билан, эмитентлар бир йилда 93,8 миллиард доллар ёки глобал кўрсаткичнинг 45 фоизини тўплашга муваффақ бўлишди.
Маҳаллий банкларнинг Хитой ва Гонконгдаги транзакциялар учун андеррайтер сифатида ишлаганлиги янада муҳимроқ бўлди. CITIC ва China International Capital'дан ташқари, исмлари кенг жамоатчиликка номаълум бўлган мижозлар учун йил давомида йиғилган маблағлар бўйича биринчи ўнталикка Хитойнинг тўртта тузилмаси киради. Citigroup, Goldman Sachs, Morgan Stanley ва Bank of America гегемонликни сусайтиришга муваффақ бўлди.
Мутахассислар прогнозларда фарқ қилади ва ҳозирги тенденция узоқ вақт давом этадими ёки йўқми, аниқ эмас. Декабрь ойи охирида Пекин ва Вашингтон ўртасидаги муносабатларда бироз юмшаш кузатилди. Америка Қўшма Штатларининг Public Companies Financial Reporting Review Board (PCAOB) Хитой компанияларининг аудит ҳисоботларини кўриб чиқиш натижалари ҳақида маълум қилди.
Хитойга ташриф буюрган департамент делегацияси маҳаллий ҳокимият ва корпорацияларнинг ҳар томонлама ҳамкорлиги билан учрашиб, барча керакли ҳужжатларни ўз ихтиёрига олди. Ва аудит натижалари ҳали эълон қилинмаган бўлсада, янгилик бозор иштирокчилари томонидан жуда ижобий қабул қилинди.
Уларнинг аксарияти АҚШнинг янги қонунига кўра оммавий делистингнинг олдини олишига ишончи комил, яъни Хитой компанияларининг АҚШда ИПОга ҳеч бўлмаганда қисман қайтиши инкор этилмайди.