Биринчи хорижий компаниялар Россияни 24 февралда, президент Владимир Путин Украинада махсус операция бошланганини эълон қилгандан сўнг тарк эта бошлади. Ўша куни LetyShops cашбаcк хизмати мамлакатни тарк этди. Бошқалар ҳам эргашдилар: немис автомобиль ишлаб чиқарувчилари BMW ва Audi Россияга етказиб беришни тўхтатганини эълон қилдилар, Америка дастурий таъминот ишлаб чиқарувчиси Intel ва Украинанинг Megogo онлайн кинотеатри маҳаллий фойдаланувчиларга хизмат кўрсатишни тўхтатди. Кейинчалик уларга турли соҳалардаги бир неча юзлаб хорижий компаниялар ва хизматлар қўшилди. Улар ҳақида танишамиз:
Кимдир фақат сиёсий сабаблар ва обрў-эътибор муаммолари билан бошқарилган, бошқалари, масалан, Boeing ва Airbus, шунингдек, ҳашаматли брендлар санкцияларга риоя қилишга мажбур бўлган, бошқалари эса янада мураккаб логистикага мурожаат қилишган. Бу ўзига хос аянчли доира бўлиб чиқди: маҳаллий бозорни тарк этган ёки у билан ишлашни чеклаган транспорт компаниялари (жумладан, дунёдаги энг йирик компаниялар Maersk, UPS, DHL) Россияга маҳсулот етказиб берган мижозларининг ҳаётини қийинлаштирди.
Россия билан ишбилармонлик алоқаларини бузишнинг кўплаб мисоллари орасида бир нечтаси ажралиб туради. Март ойи бошида Швециянинг IKEA тармоғининг мебель ва уй-рўзғор буюмлари дўконлари ёпилди. Ёзда компания мисли кўрилмаган кўплаб муваффақиятсизликларга сабаб бўлган якуний онлайн савдони эълон қилди ва ниҳоят Россияни тарк этиб, маҳаллий заводлари учун харидорларни қидира бошлади. Баҳор бошида Visa ва Mastercard халқаро тўлов тизимлари ҳам Россия банклари билан ҳамкорликни тўхтатди, бу эса уларнинг эгаларига хорижда ҳеч қандай транзакцияларни амалга оширишни имконсиз қилди.
Бироз вақт ўтгач, япон кийим-кечак бренди Uniqlo Россия шаҳарларида ўз дўконларини ёпди. Бу қарор диққатга сазовордир, чунки бир неча кун олдин фирма раҳбари Тадаши Янаи у ҳозирда рус бозорида қолишга ишонтирди, чунки кийим - бу ҳаётий зарурат ва руслар "биз каби яшаш ҳуқуқига эга". Аммо тез орада бошқа мамлакатлардаги харидорларнинг норозиликлари Uniqlo раҳбариятини ўз фикрини ўзгартиришга мажбур қилди – ҳатто яқинда янги савдо нуқталарига (улардан бири – Москвадаги Европа савдо марказида – бренднинг Европадаги энг йирик дўконига айланди) таъсирчан сармоя киритганига қарамай. Тўғри, фикрингизни ўзгартириш ва қайтиш имконияти ҳали ҳам мавжуд - компания якуний чекинишини эълон қилмади ва биноларни ижарага олиш учун тўлашда давом этмоқда.
Ресторанлар
Афсонавий McDonald's фастфуд ресторанлар тармоғи зудлик билан Россия корхоналарини узоқ вақтдан бери мавжуд бўлган франчайзилардан бири Александр Говорга сотди, у ёзда уларни янги - "Мазали - ва тамом" белгиси остида очишни бошлади. Янги раҳбарият рецептларни иложи борича оригиналга яқин сақлашга ҳаракат қилди, бироқ бургер ва бошқа таомларнинг номини ўзгартиришга мажбур бўлди.
Молиявий сектордаги вазият умумий фонда ажралиб туради. Visa, Mastercard, шунингдек, Ғарбнинг бир қанча суғурта компаниялари ва банклари (Франция Societe Generale, хусусан, Росбанкни Владимир Потаниннинг Interros холдингига сотган) кетишига қарамай, Россия Марказий банки бошчилигидаги расмийлар ҳозиргача ўз фаолиятини сақлаб қолишга муваффақ бўлишди. Улардан асосийлари Италиянинг Unicredit банки ва Австриянинг Raiffeisen банки бўлиб, улар активлари бўйича магистраллар рўйхатига киритилган.
Компаниянинг Россиядан чиқиб кетиши маҳаллий бозор унинг маҳсулотсиз қолиб кетишини англатмайди. Умумий вариант - маҳаллий бўлинмани рақобатчиларга ёки учинчи томон тадбиркорларига сотиш. Бир вақтнинг ўзида бир нечта кийим брендларига эга бўлган Полша холдинги LPP Россия бизнесини Дубайнинг FES компаниясига тўлиқ сотди. Баъзилар битим шартларида бир неча йил ичида қайта сотиб олиш имкониятини белгилайдилар. Масалан, Мерcэдес-Бенз шундай қилди.
Шу билан бирга, кўплаб хорижий компаниялар Россияда тўлиқ ёки чекланган иштирок этишади. Улар орасида Франциянинг Auchan супермаркетлар тармоғи ва Хитойнинг электроника ва маиший техника ишлаб чиқарувчиси Xiaomi бор, уларнинг бевосита рақобатчиси Huawei яқинда етказиб беришни тўхтатганини эълон қилди. Бундан ташқари, мутлақо кутилмаган сценарийлар мавжуд. Британиялик кийим-кечак ишлаб чиқарувчилари Gap ва Marks & Spencer баҳорда ўзларининг чиқишларини эълон қилишди, бироқ уларнинг дўконлари ҳали ҳам одатдагидек ишлашда давом этмоқда.
Қандай бўлмасин, баҳор бошидан бери Россияда бир қатор товарларнинг етишмаслигини қоплаш зарурати пайдо бўлди. Улардан баъзиларининг мамлакат ичида тўлиқ ўхшашлари йўқ. Қолганлар ёки кетганларнинг активларини сотиб олганлар учун ҳам, ишлаб чиқарувчилари мамлакатни энг оғир йўл билан - бизнесни маҳаллий аҳолига ўтказмасдан чиқиб кетган маҳсулот истеъмолчилари учун ҳам қийинчиликлар пайдо бўлди.
Биринчиси кўпинча Россияга хом ашё, бутловчи қисмлар ёки тайёр маҳсулотларни импорт қила олмайди. Бундан ташқари, ишлаб чиқариш жараёнларининг глобал табиати туфайли бу ҳатто Москва билан бизнес алоқаларини сақлаб қолган мамлакатлар вакилларига ҳам тегишли. Бир ёрқин мисол офис қоғози ва озиқ-овқат қадоқлари ишлаб чиқаришдаги муваффақиятсизлик бўлди - хорижий етказиб берувчилар Россияга оқартирувчи, картон ва махсус бўёқларни сотишни тўхтатдилар. Илгари сотиб олинган кўплаб товарлар худди шу сабабга кўра тўлиқ хизмат кўрсатмасдан қолди.
Хорижий бизнеснинг оммавий чиқиши бошланганидан кўп ўтмай, экспертлар деярли ягона йўл параллель импорт - расмий дилерлар ва дистрибюторларни четлаб ўтиб, муаллифлик ҳуқуқи эгасининг рухсатисиз товарларни мамлакатга олиб кириш бўлиши мумкинлигини таъкидладилар. 30 март куни ҳукумат ўз қарори билан ушбу тартибни қонунийлаштирди ва бир ой ўтгач, Россия иқтисодиёти учун танқислиги айниқса сезгир бўлган товарлар рўйхатини тасдиқлади. Дастлаб рўйхатда 96 та тоифа ва 289 та позиция мавжуд бўлиб, улар орасида Tesla электромобиллари, Land Rover, Jeep ва Bentley автомобиллари, Apple, Samsung ва Sony гаджетлари, Xbox ва PlayStation ўйин приставкалари, шунингдек, кийим-кечак, пойабзал ва аксессуарлар мавжуд. Кейинчалик рўйхатга ўзгартиришлар киритилди.
Параллель импорт
Параллель импортни контрабанда билан аралаштириб юбормаслик керак. Биринчи ҳолда, биз муаллифлик ҳуқуқи эгасининг барча талабларига мувофиқ ҳақиқий заводларда ишлаб чиқарилган ва мамлакатга очиқ импорт қилинадиган тўлиқ қонуний ва оригинал товарлар ҳақида гапирамиз. Улар учун бож тўланган ва бепул сотиш учун барча ҳужжатлар берилган. Давлат чет эл ишлаб чиқарувчиси ўз маҳсулотларини мамлакатда сотишга рухсат бермаганлигини билади, демак у нарх сиёсатига, маркетингни қўллаб-қувватлашга ва жараённинг бошқа жиҳатларига таъсир қила олмайди, лекин у ўз ҳудудида келажакдаги савдони қонуний тан олади.
Параллель импорт халқаро конвенциялар ва савдо қоидалари билан аниқ тақиқланмаган, гарчи кўплаб мамлакатларнинг расмийлари уларга кескин қаршилик кўрсатсалар ҳам. Халқаро ҳуқуқшунослик ва амалиётда мутлақ ҳуқуқнинг тугаши тушунчаси мавжуд бўлиб, у қайси вақтда ҳуқуқ эгаси ўз товарини тақсимлашни назорат қилиш ва ҳуқуқларининг бузилишига қарши чиқиш имкониятидан маҳрум бўлишини белгилайди.
Бундай чарчоқнинг учта режими мавжуд: миллий, минтақавий ва халқаро
Биринчи ҳолда, ҳуқуқ эгаси товарларни маълум бир мамлакатга олиб киргандан кейингина ҳаракатини назорат қилишни тўхтатади. Бундан ташқари, расмий вакиллар унинг манфаатларидан келиб чиқадилар. Европа Иттифоқида минтақавий режим қабул қилинган. Ушбу тартиб билан сотувчи ассоциация давлатларидан бирига товарларни олиб кириш учун муаллифлик ҳуқуқи эгасининг рухсатини олиши керак, шундан сўнг маҳсулотлар унинг иштирокчилари ўртасида эркин ҳаракатланиши мумкин. Россия, Беларус, Қозоғистон, Арманистон ва Қирғизистонни ўз ичига олган Евроосиё иқтисодий иттифоқида (ЕОИ) минтақавий тамойил амал қилмайди. Бунинг ўрнига, ЕОИИга аъзо ҳар бир давлат ўз қонунчилигида ҳуқуқларни тугатишнинг миллий принципини ёзган.
Ниҳоят, халқаро принцип дунёнинг исталган нуқтасида қонуний равишда маҳсулотни сотиб олишни хоҳловчи ҳар бир киши уни бундай ёндашувни қўллайдиган мамлакатда ҳеч қандай чекловларсиз эркин сотиш ҳуқуқига эга бўлиши кифоя қилади, деб ҳисоблайди. Айнан халқаро принципнинг қўлланилиши параллель импортнинг гуллаб-яшнашига олиб келади. Ҳозирда у Жанубий Африка, Миср, Аргентина, Ҳиндистон, Хитой ва бошқа баъзи мамлакатларда қонунийлаштирилган.
Эксклюзив ҳуқуқлар
2002 йилгача Россияда параллель импорт қонуний эди, аммо кейин ҳукумат чет эл сармоясини жалб қилишга интилаётгани сабабли улар тақиқланган эди. Эксклюзив ҳуқуқларни тугатишнинг халқаро принципи миллий тамойилга алмаштирилди. Товарларни қонуний тақсимлаш учун уларни Беларус ёки Қозоғистонга олиб киришнинг ўзи етарли эмас. Баҳорги ўзгаришлар мавжуд буюртмани тўлиқ бекор қилмади, фақат ўзига хос товарларнинг бир қисмини унинг фаолиятидан олиб ташлади.
Эндиликда чегарада параллель олиб киришга рухсат берилган товарларни олиб киришда лицензия, муаллифлик ҳуқуқи эгасининг розилиги ёки сифат сертификатини тақдим этиш шарт эмас. Маҳсулотлар сотиб олинадиган ҳар қандай хорижий дўконда топилиши мумкин бўлган охирги ҳужжатнинг рақамини кўрсатиш кифоя. Автомобиль импорт қилувчилар энди ишлаб чиқарувчи томонидан берилган автомобиль турини тасдиқлаш (OTTS), шунингдек, олдиндан ўрнатилган ERA-GLONASS навигация тизимини талаб қилмайди.
Дастлаб, рухсатнома 2022 йил охиригача амал қилиши керак эди, бироқ кейинчалик чакана сотувчиларнинг илтимосига кўра, Саноат ва савдо вазирлиги унинг муддатини кейинги йилга узайтиришга рози бўлди. Расмийлар мамлакатдаги параллель импортнинг кейинги тақдири ҳақида гапиришдан бош тортмоқда. Бундан ташқари, бир неча ойдан бери саноат ва савдо вазири Денис Мантуров импорт билан муваффақиятли алмаштирилган товарлар тоифалари учун имтиёзларни босқичма-босқич бекор қилиш ҳақида гапирмоқда.
Камчиликлар
Параллель импортни қонунийлаштириш Россия бозорида маҳсулот сифати ва нархлари бўйича кўплаб тортишувларга сабаб бўлди. Халқаро ташкилотлар, жумладан, Европа Иттифоқининг Интеллектуал мулк идораси ва АҚШ патент ва товар белгилари идораси Роспатент ва Евроосиё патент ташкилоти билан ҳамкорликни тўхтатди. Баъзи экспертлар параллель импорт орқали асл маҳсулот сифатида ниқобланган қалбаки маҳсулотлар ҳали ҳам Россияга кириб боришига ишонишди. Хусусан, фойдаланилган ёки илгари ишлатилган қисмлардан йиғилган товарларни сотишга уринишлар истисно этилмайди.
Шунингдек, мутахассислар параллель импортнинг бир қисми сифатида компонентларни сотиб олишга мажбур бўлган рус ишлаб чиқарувчилари учун ноқулайликларга ишора қилмоқдалар.Бу логистиканинг ёмонлашиши билан боғлиқ, чунки битта етказиб берувчи бир-биридан мустақил бўлган кўплаб етказиб берувчилар билан алмаштирилади. Параллель импорт орқали йирик саноат ускуналарини олиб келиш жуда қийин - бундай етказиб бериш муаллифлик ҳуқуқи эгалари томонидан осонгина фош қилинади, улар зарур бирликлар охирги сотувчилар томонидан сотиб олинадиган воситачи мамлакатларга етказиб беришдан бош тортиши мумкин.
Истеъмол секторида кўплаб йирик чакана сотувчилар ҳам кичик ўйинчиларга таянишга ва улардан маҳсулот сотиб олишга мажбур. Бу қарамлик, агар воситачилар бирон бир сабабга кўра, масалан, визанинг етишмаслиги каби, тўғри товарларнинг партиясини сотиб ололмаса, узилишларга олиб келиши мумкин. Яна бир муаммо - оддий истеъмолчилар томонидан талабнинг камайиши бўлиб, улар янги қоидалар бўйича мамлакатга олиб кирилаётган маҳсулотларни қалбаки деб билишлари муқаррар.
Хатар, шунингдек, харидор кафолат хизматидан маҳрум бўлиши билан боғлиқ, чунки у ишлаб чиқарувчи ёки унинг сертификатланган вакили билан бевосита боғланмайди. Бироқ, параллель импорт бўлмаган тақдирда ҳам, вазият яхшироқ бўлиши қийин эди - Россияни тарк этаётган барча хорижий ишлаб чиқарувчилар ҳам илгари сотиб олинган маҳсулотларга хизмат кўрсатиш мажбуриятини ўз зиммаларига олмайдилар.
Бироқ, параллель импорт ва уларни қонунийлаштириш тарафдорлари бор. Баъзи ҳуқуқшунослар йирик дистрибюторлар, жумладан, халқаро корпорацияларга тегишли ваколатларни қисқартириш орқали харидорларга ижобий таъсир кўрсатишини таъкидламоқда. Илгари улар кучлироқ рақобатчилардан, ҳатто юқори сифатли, қонуний равишда сотиб олинган товарларни импорт қилганлардан ҳам халос бўлишлари мумкин эди.
Параллель импорт нархлари борасида ҳам фикрлар турлича. Бир томондан, воситачиларнинг пайдо бўлиши ва уларнинг сонининг кўпайиши, янги таъминот йўналишларини қуриш зарурати билан бирга, муқаррар равишда нархларнинг ошишига олиб келади. Вазият ностандарт, чунки илгари Россия қўшни мамлакатларга, айниқса ЕОИИ давлатларига кўплаб товарларни етказиб беришнинг асосий маркази бўлган. Энди тартиб ўзгарди: Қозоғистон, Қирғизистон, Арманистон Россияга йўлда асосий транзит пунктларидан бирига айланди. Бу ўз-ўзидан бу мамлакатларни шошилинч равишда ўзларига юк ташишни ташкил этишга ва қўшимча харажатларга мажбур қилади.
Кўпгина Ғарб компаниялари ва ҳукумат қароридан кейин биринчи ойларда Россияда товарларнинг айрим тоифалари нархи 15-20 фоизга ошди. Баъзи экспертлар нархларнинг ўртача 50 фоизга ошишини башорат қилишди. Бироқ, умумий инфляция ва рублнинг заифлашиши фонида параллель импорт таъсирини ҳисоблаш қийин. Ёзда, рус валютаси мустаҳкамлангандан сўнг, нархлар, аксинча, барқарорлашди ва инқироздан олдинги даражага яқинлашди.
Параллель импорт тарафдорлари, шунингдек, бу харидорлар учун сотувчилар ўртасида соғлом рақобатни рағбатлантиришини ва натижада нархларни пасайтиришини таъкидлашади. Кўпинча, турли мамлакатларда товарлар нархидаги фарқ аҳолининг самарали талаб даражасидаги фарқлар туфайли қўлда ўйнайди. Бу, масалан, автомобиль бозорида намоён бўлади. Мутахассисларнинг ҳисоб-китобларига кўра, Кореядаги янги Kia K5, ҳатто импорт божлари тўланиши ҳисобга олинса ҳам, Россиядагидан бир миллион рублга арзонроқ бўлади. Таиланддан Mitsubishi Pajero Sport ҳайдашда ҳам худди шундай фарқ бўлади.
Март ойидан бери сўнгги саккиз ой ичида кўп нарса аниқ бўлганига ва тадбиркорлар янги схемаларни ўрнатишга муваффақ бўлганига қарамай, Россияда параллель импорт ҳали ҳам ўта нодавлат ҳудуд бўлиб қолмоқда. Корхоналар янги ташкилий қийинчиликларга ва муаллифлик ҳуқуқи эгаларининг даъволарига дуч келмаслик учун ўз ишларининг нозик томонларини ошкор қилишга шошилмаяптилар.
Маълумки, харидларнинг аксарияти дўст мамлакатларда амалга оширилади. ЕОИИ аъзоларидан ташқари булар Хитой ва унинг Гонконг махсус маъмурий ҳудуди, Бирлашган Араб Амирликлари, Эрон ва Туркиядир. Аслида, маҳаллий компаниялар воситачи сифатида ишлайди. Бироқ, етказиб беришнинг аниқ кўрсаткичлари, миқдори ва ҳажмлари ошкор этилмаган.
Махфийликнинг қўшимча сабаби чет эллик ҳамкорларнинг иккиламчи санкциялар остида қолишдан қўрқиб россиялик тадбиркорлар билан боғланишни истамаслиги бўлди. Европа Иттифоқи чекловлари аллақачон Россияга ҳашаматли товарлар ва бошқа баъзи тоифадаги товарларни, айниқса икки томонлама ва ҳарбий мақсадларда ишлатилиши мумкин бўлган товарларни экспорт қилишни тақиқлашни ўз ичига олади. Шу сабабли, кўпинча якуний манзилни яшириш ва кўплаб хаёлий иштирокчилар билан мураккаб таъминот занжирларини ташкил қилиш керак.
Бир томондан, фитна ҳам, иккинчи томондан, шубҳалар ҳам жуда ҳақиқий асосларга эга. Октябрь ойи охирида маълум бўлишича, Россияга қўшни давлатлар маиший техника импортини кескин оширган: Арманистон бир неча ой ичида Европа Иттифоқи давлатларидан олдинги икки йилга нисбатан кўпроқ кир ювиш машиналари сотиб олган, Қозоғистон эса уч баробар кўп музлатгичлар импорт қилган. Бундан ташқари, ҳар икки давлат ҳам электр насосларини фаол равишда харид қилмоқда.
Аммо мутлақо зарарсиз товарларни етказиб бериш ҳам ҳодисаларсиз эмас. Электроникага ихтисослашган сотувчиларнинг таъкидлашича, жорий йилнинг кузида Россияда ноодатий функция ва чекловларга эга смартфонлар савдоси ошган. Уларнинг барчаси ташқи бозорга мўлжалланган. Андроид гаджетлари кўпинча муқобил зарядловчилар билан сотилади.
Дастлаб минтақавий хусусиятларга эга ускуналар учун чегирмалар тақдим этилди, аммо кейин сотувчилар бу амалиётдан воз кечишди. Смартфонлардан фарқли ўлароқ, мамлакатни тарк этган баъзи брендларнинг кийимлари ҳали ҳам руслар учун одатий шаклда мавжуд. H&M, Uniqlo ва бошқа таниқли брендларнинг маҳсулотларини бозорларда харид қилиш мумкин.
Параллель импорт Ғарб компанияларининг Россиядан оммавий чиқиб кетиши шароитида деярли ягона ечим бўлди ва кўплаб товарлар танқислигининг олдини олишга ёрдам берди.
Бироқ, бу ёндашув ҳам ижобий, ҳам салбий томонларга эга. Расмий маълумотларга кўра, октябрь ойи ўрталарига келиб мамлакатга 12,6 миллиард долларлик маҳсулот импорт қилинган бўлса, Саноат ва савдо вазирлиги йил охирига қадар 20 миллиард долларни башорат қилмоқда. Баъзи ҳисоб-китобларга кўра, параллель импортга рухсат берилган товарлар тоифалари Россиянинг чет элдан сотиб олинган барча харидларининг 36-50 фоизини ташкил қилади. Яқин келажакда воситачи давлатлар ва мураккаб схемалар ички истеъмол бозори ва бутун миллий иқтисодиёт ҳолатида янада катта роль ўйнаши шубҳасиз.