Туркия иқтисодиёти бир неча йил давомида қийин аҳволда эди: юқори инфляция, бюджет тақчиллиги, жорий ҳисоб тақчиллиги, лиранинг қадрсизланиши.
Бироқ, бу 2023 йилда кучли тикланишни кўрсатиши мумкин ва бир қатор иқтисодчилар Туркия ялпи ички маҳсулотининг юқори ўсиш суръатларини башорат қилишган. Аммо зилзила мамлакат иқтисодиётига ҳам инфляция, ҳам бюджет нуқтаи назаридан кучли босим ўтказади, дея таъкидлайди экспертлар.
Туркиядаги зилзиладан етказилган иқтисодий зарарга якуний баҳо бериш ҳали ҳам қийин, бозор Туркия ялпи ички маҳсулотининг 1-2 фоизини (бу 9-17 миллиард доллар) ташкил этиши ҳақида гапирмоқда. Шундай қилиб, Туркиянинг бу йилги ялпи ички маҳсулоти ўсиши аввал кутилганидан 1-2 фоизга паст бўлиши мумкин.
Bloomberg'нинг дастлабки ҳисоб-китобларига кўра, Туркиянинг зилзила оқибатларини бартараф этиш учун бюджет харажатлари ялпи ички маҳсулотнинг 5,5 фоизини ташкил қилиши ва кейинчалик бу кўрсаткич ошиши мумкин. "Шу билан бирга, яқин келажакда харажатларнинг ярмидан сал камроғи (ЯИМнинг 2,6 фоизи) амалга оширилиши керак бўлади, шу билан бирга, мамлакат бюджети сурункали тақчиллигича қолмоқда", деб таъкидлайди "Открытие Инвестиции" глобал тадқиқот бўлими таҳлилчи Олег Сыроваткин. Бундан ташқари, зилзила эпицентри муҳим саноат маркази бўлган Газиантеп шаҳри яқинида жойлашган, дея таъкидлайди у. Туркия расмийларига кўра, зилзила содир бўлишидан қўрқиб, маҳаллий корхоналар ишини тўхтатган.
"Бозорларнинг реакцияси кутилгандек салбий эди - Туркия фонд биржаси BIST 100 биржа индекси икки кун ичида ўз қийматининг 15 фоизини йўқотди (иқтисодий зарар турк компаниялари фойдасини камайтиради ва компанияларнинг харажатларини оширади, шунингдек, камайтириши мумкин).
Май ойида бўлиб ўтадиган президентлик сайловлари арафасида ҳокимиятнинг эҳтимолий муносабати зарар кўрган ҳудудларни бюджетдан қўллаб-қувватлаш ҳажмининг ошиши ва пул-кредит сиёсатининг мақсадли юмшатилиши бўлиши мумкин", - дейди бош таҳлилчи Михаил Василев. Бу юк мамлакат бюджети зиммасига тушади, бюджет тақчиллигини оширади ва қарз бозорида кредитлар ҳажмининг ошишига олиб келади. Ушбу тахминларга кўра, Туркиянинг лирадаги 10 йиллик давлат облигациясининг даромадлилиги икки кун ичида тахминан 100 базис пунктига кўтарилди: 10,6% дан 11,7% гача. Чоршанба куни Истанбул фонд биржаси 24 йил ичида биринчи марта савдони тўхтатганини эълон қилди.
Ташқи фон ҳам турк активлари учун унчалик қулай эмас. Сўнгги кунларда ривожланаётган мамлакатлар валюталари ва фонд бозори доллар курсининг ўсиши ва АҚШ давлат облигацияларининг даромадлилиги фонида босим остида қолди. Буларнинг барчаси январь ойи учун АҚШ меҳнат бозори бўйича кучли ҳисоботни эълон қилиш ва федерал маблағлар ставкасини ошириш динамикаси бўйича кейинги қайта баҳолаш кутилмалари фонида содир бўлди. Бу омил умуман ривожланаётган мамлакатлар ва Туркия активлари учун узоқ муддатли салбий таъсир кўрсатиши мумкин.
Шу билан бирга, турк лираси долларга нисбатан барқарорлигича қолди, бир доллар 18,8 лира атрофида. "Ўтган йил давомида турк лирасининг долларга нисбатан заифлашиши тахминан 40% ни ташкил этди - шунинг учун ҳозирги воқеалар курсга жуда оз таъсир кўрсатди", - деди Finam Investment Company стратегияси директори Ярослав Кабаков.
Лира валюта тушумларини экспортчилар томонидан мажбурий сотиш ва валюта чайқовчилигини чеклаш учун бошқа макропруденциал чоралар билан қўллаб-қувватланади. Василевнинг прогнозига кўра, яқин ойларда турк лираси аста-секин бир доллар учун 19 лирагача заифлашда давом этиши мумкин ва Туркиянинг 10 йиллик давлат облигациялари бўйича даромадлилик йилига 12 фоизга яқин барқарорлашади.
Турк лираси сўнгги тўрт ойни жуда тор диапазонда ўтказди, аммо бу мамлакат расмийлари томонидан миллий валютани қўллаб-қувватлаш бўйича кўрилаётган чора-тадбирлар фонида сунъий кўринади, дея қўшимча қилади Сыроваткин.
"Эртами кечми - бу йил салбий омилларнинг комбинацияси лиранинг бир АҚШ доллари учун 20 дан пастга тушишининг янги босқичини келтириб чиқариши мумкин", - дея истисно қилмайди эксперт. Туркияда истеъмолчи инфляцияси ўсиш суръати секинлашмоқда, аммо январь ойида улар ўтган йилнинг юқори базасига қарамай (+48,5%) 57,5% ни ташкил этди. Бундай омилларни узоқ вақт давомида эътиборсиз қолдириш жуда қийин дея таъкидлайди Сыроваткин.