Belorus noroziligi uch kun davom etgan shafqatsiz tazyiqlarga qarshi turdi va suv toshqinini qaytarishga muvaffaq bo‘ldi, ammo tinch yo‘l bilan hal qilish uchun imkoniyatlar hali ham oz.
O‘tgan hafta Belorus zamonaviy tarixidagi eng dramatik voqeaga aylandi. Avvaliga Aleksandr Lukashenko rejimi norozilik namoyishlari oldida jim bo‘lmagandek tuyuldi va uch kun ichida ularni eng qattiq zo‘ravonlik bilan bostirdi. Ammo payshanba kuni shafqatsizlik teskari reaksiya berdi - Belorusning eng yirik zavodlari ishchilari norozilik bildirish uchun chiqishdi va rasmiylar tishini-tishiga qo‘yib namoyishchilar oldida uzr so‘rashlari va OMONni kazarmalarga qaytarishlari kerak edi.
O‘zi nima bo‘ldi
Payshanba kuni kechqurun Belorus mojarosida tub burilish yuz berdi va hech bo‘lmaganda voqealar xronologik ravishda eng yirik zavodlar - BelAZ va MAZlarda ommaviy norozilik namoyishi boshlangan paytga to‘g‘ri keldi. Ushbu qaror qanday va qaysi sabablarga ko‘ra qabul qilinganligi hozircha ma’lum emas, ammo ishchilar norozilik namoyishiga qo‘shilishganidan keyin Minsk va boshqa Belorus shaharlari ko‘chalarida namoyishchilarni hibsga olish va kaltaklash darhol to‘xtatildi.
Belorusning asosiy Telegram kanali asoschisiga qarshi jinoiy ish ochildi
Tixanovskaya hokimlarni Belarus bo‘ylab namoyishlar uyushtirishga chaqirdi
Shundan so‘ng Belarus hukumati namoyishchilar bilan muloqotga kirishishga urinishlarini namoyon qila boshladi. Payshanba kuni kechqurun Ichki ishlar vaziri Yuriy Karayev ONT davlat telekanalidagi jonli efirda "norozilik namoyishlarida tasodifiy odamlarning tan jarohati olgani uchun" uzr so‘radi, shundan so‘ng parlament yuqori palatasi rahbari Natalya Kochanova "prezident mehnat jamoalarining fikrini eshitdi va hibsga olishning barcha dalillarini saralashni buyurdi", deb aytdi. O‘sha kecha norozilik namoyishlarining dastlabki kunlarida hibsga olinganlar izolyatordan ozod etila boshladilar. Juma kuni kechqurun, uch kunlik norozilik namoyishlari paytida qo‘lga olingan 6500 kishidan 2000 nafari (rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra) qo‘yib yuborilgan.
Belorusda beshinchi kungi - eng tinch namoyishlar qanday o‘tdi (yeng qisqa shaklda)
Dushanba-chorshanba kuni politsiya zo‘ravonligining ko‘lami va shafqatsizligi e’tiborga olinsa, teskari o‘zgarish aniq bo‘ldi. Tartibga qarshi politsiyachilar tasodifiy odamlarni shafqatsizlarcha kaltaklashlari, namoyishchilarga rezina o‘qlar va shovqinli granatalar otishlari, qochoqlar yashirinadigan joylar va pod’yezdlar eshiklarining sindirishgani haqida Belorus Telegram kanallarida kuzatib bordik. Ammo eng dahshati mahbuslar ushlab turilgan izolyatorlarda bo‘lgan. Noqonuniy sharoitdagi qiynoqlardan tashqari ularga nima bo‘lganini tasvirlab bo‘lmaydi - izolyasiya xonalarida bo‘lgan belaruslarning va hibsxonalarda bo‘lgan rus jurnalistlari deyarli bir xil guvohlik berishgan (1, 2).
Faqat Aleksandr Lukashenkoning o‘zi kechirim so‘ramadi. Payshanba kuni u jamoatchilik oldida ko‘rinmadi, lekin juma kuni ertalab u "MAZ yoki MTZda 20 kishi o‘z fikrlarini bildirishga, ishdan bo‘shashga va ketishga qaror qilgan" haqida gapirdi. Bu olovga kerosin sepmasligi mumkin emas edi va juma kuni tushdan keyin Belorusda daromad bo‘yicha 10 ta yirik korxonadan 8 tasi norozilik bildirdi. Kun Svetlana Tixanovskayaning hokimiyatni topshirish bo‘yicha muvofiqlashtiruvchi kengash tashkil etilishi va Minsk markazidagi Mustaqillik maydonidagi hukumat uyiga 10-15 ming norozilik namoyishi qatnashchilari tomonidan e’lon qilinishi bilan yakunlandi. Minglab kishilar ishtirokidagi mitinglar Belorusning boshqa shaharlarida ham bo‘lib o‘tdi.
Soat 21:00 da namoyishchilar Mustaqillik maydonini tark eta boshlashdi, lekin har kuni norozilik namoyishini o‘tkazishga va’da berishdi. Aleksandr Lukashenko "odamlar ko‘chalarda sanqishlarining hojati yo‘q" degan yana bir bayonot bilan chiqdi. Shundan so‘ng tomonlar shanba kunigacha ajralishdi.
Namoyishlarning iqtisodiy tomoni
Lukashenkoni zo‘ravonlikni to‘xtatishga majbur qilgan omil aynan zavodlardagi ommaviy noroziliklar bo‘lishi mumkin. Lukashenko har doim o‘zini ijtimoiy lider sifatida ko‘rsatgan va shahar elitasi va "hipsterlar" emas, balki mehnatkashlarning noroziliklari bu tasvirni namoyon qildi, - deya eslaydi Minskdagi BEROC iqtisodiy tadqiqotlar markazi katta ilmiy hodimi Lev Lvovskiy.
Ish tashlashlarga qo‘shilgan yirik korxonalar ro‘yxati Belarus iqtisodiyotining deyarli barcha asosiy korxonalarini o‘z ichiga oladi - nodavlat oziq-ovqat sanoati bundan mustasno.
Norozilik namoyishlarida ishtirok etayotgan tadbirkorlar ishtirokining ko‘lami turli darajada — MTZ ishchilarining marshlaridan tortib, MAZ ishchilarining Minsk ko‘chalari bo‘ylab o‘zlari ishlab chiqargan yuk mashinalarda yurishlariga qadar, BelAZ va «Belaruskaliy» da ommaviy yig‘ilish hamda «Naftan» neftni qayta ishlash zavodi (NQIZ) da kamroq olamonning yig‘ilishidan Belarus kaliy kompaniyasining zo‘ravonlikni to‘xtatish bo‘yicha hukumatga ochiq xat yozishigacha bo‘lyapti. Hamma qaysidir yo‘l bilan bo‘layotgan voqealar uchun noroziligini bildirmoqda. Shunday qilib mamlakatning daromadi eng ko‘p o‘nta ta yirik korxonasidan sakkiztasi namoyishchilarni qo‘llab-quvvatlandi.
Belorusdagi eng yirik korxona - bilvosita Rosneft va Gazprom neft kompaniyalari tomonidan egalik qilinadigan Mozir NQIZ namoyishlarda "ko‘rinmayotgan edi". Ammo tushdan keyin va unga qarashli sexlardan biri ish tashlash 20 avgustda boshlanishini e’lon qildi. Argus Media xalqaro neft axborot agentligining xabar berishicha, noroziliklar tufayli Belorus neftni qayta ishlash zavodlari qayta ishlashni kamaytirishi mumkin.
Bu yoki boshqa tarzda norozilik namoyishlarini qo‘llab-quvvatlagan sakkizta eng yirik korxona («Naftan», Belarus kaliy kompaniyasi, «Belaruskaliy» , BMK xoldingga qarashli Belorus metallurgiya zavodi, «Grodno azot», Minsk traktor zavodi) o‘tgan yili 12,4 milliard dollar daromad olgan. Belstat ma’lumotlariga ko‘ra, ushbu korxonalar mamlakat sanoat mahsulotining chorak qismini ta’minlagan.
Albatta, kelajakda ish tashlashlar Belarus iqtisodiyoti uchun yo‘qotishlarga olib keladi, ammo bu yo‘qotishlarni baholash hali ham qiyin: birinchidan, ish tashlashlar qancha davom etishi noma’lum, ikkinchidan, eng yirik ish tashlash korxonalari uzoq ishlab chiqarish davriga ega, deya tushuntiradi BEROC xodimi Lev Lvovskiy. Agar bugun BelAZ ishchilari ish tashlashayotgan bo‘lsa, bu ertaga traktor xaridorga yetkazilmaydi degani emas, ammo agar ish tashlashlar bir oy yoki undan ko‘proq davom etsa, davlatga "yaxshigina" iqtisodiy zarar yetkazilishi mumkin.
Endi nima bo‘ladi
Payshanba va juma voqealaridan keyin rasmiylar va norozilar bir narsada vaqtinchalik konsensusga kelishdi - hech bo‘lmaganda bir muddat o‘zaro zo‘ravonlikdan voz kechishdi. Mustaqillik maydonidagi namoyishchilar hukumat uyini qo‘riqlayotgan bir necha o‘nlab maxsus kuchlar bilan to‘g‘ri muomala qildi va ular bilan bir vaqtning o‘zida maydonga kelgan maxsus jihozlar va tezkor politsiyachilarga nisbatan 10-15 daqiqa davomida turib, orqaga qaytishdi.
Ammo bu kelishuv uzoqqa cho‘zilmadi - juma kuni e’lon qilingan saylovning yakuniy natijalari (Lukashenko 80,1%, Tixanovskaya 10,1% ovoz to‘plagan) hech kim tomonidan tan olinmadi. Yangi, adolatli saylovlar namoyishchilarning asosiy talabidir. Noroziliklar davom etadi, eng yaqin sabab - seshanba kungi namoyishlar paytida halok bo‘lgan Aleksandr Taraykovskiyning dafn marosimi.
Ammo rasmiylar tinch norozilik namoyishlaridan unchalik xavotirlanmayapti, deydi siyosatshunos Grigoriy Golosov. "Hujumlar - bu boshqa masala, ammo ular kelajakda haqiqiy xavfga aylanadi. Hozircha Lukashenko odamlar ish tashlashda davom etarkan, ularda yeyishga hech narsa qolmaydi va ish joyiga qaytishadi, deb umid qilmoqda. Ish tashlashning natijasi hujumchilarning qancha chidab berishiga bog‘liq”, deydi u.
Namoyishchilarning g‘alabasi uchun zarur shart bu xavfsizlik kuchlari yoki Belorus elitasining ta’sirli qismiga o‘tishdir. So‘nggi ikki kun ichida norozilik namoyishi muvaffaqiyatli bo‘lishiga qaramay, hozircha buning uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri shartlar yo‘q, deyishadi belarusiyalik mutaxassislar. "Mamlakatda nafaqat elita haqida, balki nomenklatura va byurokratiya haqida gapirish mumkin. U hozircha hayratda qolib, aksincha Lukashenkoni qo‘llab-quvvatlamoqda va kutmoqda. Ammo hozirda ulkan noaniqlik holati mavjud”, - deydi siyosiy sharhlovchi Artem Shraybman.
Elita Lukashenkoni ularning xavfsizligini kafolatlagan taqdirda qo‘llab-quvvatlaydi, deydi Vilnyusdagi Belorus strategik tadqiqotlar instituti tahlilchisi Katerina Shmatina (Litva). "Ammo elitada bo‘linish haqida gapirish qiyin. Lukashenko o‘z atrofidagi xodimlarni almashtirishda faol ishtirok etdi - kimdir haddan tashqari ta’sirga ega bo‘lishi bilan undan qutulishdi”, - deya tushuntiradi u. So‘nggi marta Lukashenko o‘z hukumatini saylovlardan ikki oy oldin - iyun oyi boshida butunlay o‘zgartirgan edi.
Tixanovskaya shtab-kvartirasining birinchi talabi - u hokimiyatni topshirish uchun yaratgan muvofiqlashtiruvchi kengash bilan muloqotni boshlash. Siyosiy tahlilchi Yekaterina Shulman tomonlardan biri avtoritar tuzumning avvalgi hukmron partiyasi bo‘lgan bunday muzokaralarga misollar bor, deya eslatdi. To‘g‘ri, bunday muzokaralarda birinchi navbatda avtoritar rahbarlarning o‘zlari qiziqishi kerak. "Ommabop afsonalardan farqli o‘laroq, ularni ko‘pincha isyonchilar osib qo‘yishmaydi, lekin o‘z qo‘riqchilari o‘ldirishadi", deydi Shulman. Muammar Qaddafiyning o‘ldirilishi kabi muqobil holatlar yaxshiroq esga olinadi, ammo statistik ma’lumotlarga ko‘ra, ular o‘zlarining hayoti tufayli ofis va hayotdan mahrum bo‘lish holatlariga qaraganda kamroq.
Shulman konstitutsiyaviy muzokaralar va tinch rejimni o‘zgartirish uchun bir necha yil oldin Nobel Tinchlik mukofotiga sazovor bo‘lgan Tunis kvartetini bunday muzokaralarning muvaffaqiyatli namunasi sifatida keltiradi. Muzokaralarda, jumladan, kasaba uyushmalari va advokatlar uyushmasi qatnashgan. Ushbu muzokaralar natijasida "Arab bahori" boshlangan Tunis, tinch yo‘l bilan demokratiyaga o‘tishga muvaffaq bo‘ldi, dedi Shulman.
Ammo Lukashenko hozirgi vaziyatda ham muxolifat bilan muzokaralar o‘tkazishga rozi bo‘lmaydi, deydi The Bell tomonidan so‘ralgan ekspertlar. "Bu deyarli haqiqat emas: Lukashenkoga bunday imo-ishora qilish juda qiyin va u allaqachon muxolifat uchun zaharli shaxs. Lukashenkoning qo‘l ostidagi ba’zi shaxslar muzokaralarga borishi mumkin edi, ammo men buning aniq yo‘lini ko‘rmayapman", deb hisoblaydi Artem Shraybman. Agar Lukashenko muzokaralar stoliga o‘tirsa, bu keskinlik darajasini yengillashtiradigan bezak chorasi bo‘ladi - shaxsiy ishonch darajasida, u muxolifat bilan bog‘liq bo‘lgan barcha narsani rad etadi, deydi Katerina Shmatina.
Ammo bu holda ham, u bu uchun kamroq ko‘rinadigan nomzodni tanlashni afzal ko‘radi - masalan, saylovlar oldidan Lukashenkoning samarasiz davlat korxonalarini modernizatsiya qilish uchun muxolifatga topshirish bo‘yicha taklifiga javob bergan sotsialist Sergey Cherechniy.
Grigoriy Golosov Lukashenko va muxolifat o‘rtasidagi muloqot uchun zarur shartlarni ko‘rmayapti. Tunis ssenariysi bo‘yicha muzokaralar hukmron guruhlar bo‘linib ketganda va mavjud bo‘lish uchun yaxshiroq sharoitlarni yaratishga tayyor bo‘lganda mumkin bo‘ladi va Lukashenko, agar u hokimiyatdan voz kechsa, uning kelajagi yaxshi bo‘lmaydi, deb tushuntiradi. Muxolifatni muvofiqlashtirish uchun Svetlana Tixanovskayaning Muvofiqlashtiruvchi kengashi tuzilmoqda - G‘arb kim bilan gaplashish kerakligini bilishi uchun u amin. “Bunday vaziyatda G‘arb nima qilishi mumkin, bu ham savol. Lukashenkoga iqtisodiyot va buning oqibatida tarmoq sanksiyalari ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ammo ular hozircha muhokama qilinmayapti va mansabdor shaxslarga nisbatan shaxsiy sanksiyalar bunday samara bermaydi”, deydi u.