Abdulhamid Ismoilning ko‘plab olqishlarga sazovor bo‘lgan "Jinlar bazmi" asarini o‘qib chiqdim. Yevropa Banki mukofotining sovrindori bo‘lgan bu kitobni qanday tarjima qilishgan bilmayman. Chunki bu asar tarjima qilib bo‘lmaydigan va bir amallab qilinsa ham ma’no, ruh va shaklda katta yo‘qotish bo‘lsa kerak deb o‘ylayman.

Buyuk asarlar o‘z tilida o‘qilishiga yana bir bor amin bo‘ldim. Abdulla Qodiriy "O‘tkan kunlar" asarida xalqimizning eng qora kunlaridan hikoya qilganidek, Abdulhamid Ismoil ham "Jinlar bazmi"da eng qayg‘uli, eng og‘ir davrdan so‘zlaydi.

Adabiyotning diqqat markazida doim inson taqdiri bo‘lib kelgan. Inson millat, vatan taqdiriga kuyunmaydigan adabiyotda xayr yo‘q. Ushbu asarda shaxs va millat taqdiri, ularning azaliy muammolari va dardi muhokama qilinadi.

Abdulla Qodiriy 1937 yilda hibsga olinmasidan oldin Qo‘qon xoni Umarxon davrida yashab o‘tgan Oyxon nomli kanizak haqida asar yozishni boshlagan edi. Ammo hibs qilinganda hamma qo‘lyozmalari musodara qilinadi, bu qo‘lyozma esa izsiz yo‘qoladi. Hamid akaning bu asari Qodiriy yozmoqchi bo‘lgan ana shu roman haqida. Qodiriyning hibsga olinishidan boshlab, uning xayolida Oyxon taqdirini tasavvur qiladi. Demak, bu kitobni roman haqidagi roman desak bo‘ladi.

Bu roman men shu paytgacha o‘qigan o‘zbek romanlaridan butunlay boshqacha, uslub jihatdan o‘ziga xos yozilgan. Romanda ikki xil syujet rivoji birdek ketadi. Bir syujet chizig‘ida Qodiriyning qamoqdagi hayoti tasvirlansa, ikkinchi syujetda Oyxon, 19 asrdagi xonlar saroyi, Markaziy Osiyo masalasida Britaniya va Chor imperiyasi o‘rtasida bo‘lib o‘tgan "Katta o‘yin" haqida gap ketadi. Ikkala syujet muntazam ketma-ket almashib turishi o‘quvchini biroz chalg‘itadi, kalavaning uchini topishga o‘ng‘aysizlanadi, taxminan yuz betlardan keyin ko‘nikib qoladi.

Mumtoz adabiyotdan uzoq o‘quvchilar bu kitobni tushunishi qiyinroq kechishi mumkin. Chunki muallif avom tilidan uzoqroq bo‘lgan, ancha oliy, nafis tilda yozadi. Ba’zi yozuvchilar kabi xalqona yozaman deb to‘porilashib ketmagan, poetik prozada yozgan. Uning ustiga eski o‘zbek shevalari va uslublari ham aralashtirilgan. Tojikcha-forscha dialoglar ham ko‘p. Tatar yoki o‘risning o‘zbekcha gapirishi ham asliyatdek berilgan. Mulla Shibirg‘oniy o‘zbekchasi yana boshqacha. Asar tili o‘ta nozik. Nozik ehtirosli manzara va epizodlar ham mumtoz she’riyat tilida shunday yoritiladiki, uni tushunish uchun zakovat kerak.

Menimcha, Hamid Ismoil o‘tkir tafakkur sohibi, mushohadasi keng, taxayyul olami boy, favqulodda iste’dodli yozuvchi. Bu asarni oldin ko‘rilmagan, sotsial realizm sarqitidan yiroq, yangicha bir tariqat bilan bitgan. Muallif yozgan "Murtad" qissasini uncha tushunmagan edim, "Jinlar bazmi"ni tushundim . Boya aytganimdek bu yozuvchi uslubiga tushib olmasangiz qandaydir g‘alati tuyuladi. Tush, xayolot olamida yurgandek bo‘lasiz. Yozuvchining taxayyul va tasavvur qudratiga tan berasiz.

Abdulla Qodiriy qatori millatning eng ziyoli farzandlarining qamoqda kechirgan ruhiy va jismoniy azoblarini his qilasiz. O‘sha xonliklar davridagi zulm, jaholat, istibdod tufayli qora xalq boshiga kelgan balolar, natijada butun Turkiston katta imperiyalarga yem bo‘lishini o‘qib achinasiz.

Umarxonning o‘g‘li Madalixon otasidan keyin taxtga o‘tirib, tug‘yonga ketishi, hatto otasining xotinlariga tegajog‘lik qilishi jirkanishga undaydi. Tarixiy faktlarga qanchalik mos, bilmadim, lekin o‘sha davrlarda jaholat va zulm avj olgani sir emas.

Buxoro amiri Nasrulloxon Qo‘qonga bostirib kelganda askarlari hamma yoqni talon-taroj qiladi, ayollarni zo‘rlaydi. Bu manzara ham juda ayanchli tasvirlangan.

Asar davomida o‘sha epizodga mos g‘azallar, misralar berib boriladi. Bu hasm o‘zgacha go‘zallik bag‘ishlaydi.Ayniqsa oxirrog‘ida foje’li manzaralardan keyin Cho‘lponning qayg‘uli she’rlari qalbni larzaga soladi. Yuqorida aytganimdek, bu fojeaviy asar. Shaxs va millatning fojeali taqdiri muhokama qilinadi.

Bu o‘ta jiddiy kitob. Undan chaman bog‘lar, gulzorlar kutish noto‘g‘ri. 19-20 asrdagi o‘zbek xalqining fojeasi yoritiladi.

Bu kitob tarixiy mavzuda bo‘lsa ham ko‘targan masalasi azaliy va abadiydir. Toki insonlar bor ekan hurlik va qullik, adolat va zulm, erkinlik va istibdod masalasi dolzarbligicha qoladi. Bu asar o‘quvchini fikrlashga, tarixiy voqelikni qiyoslashga, mavjud vaziyatni tahlil etishga undaydi. O‘rta Osiyo nega istilo qilingan edi, bolsheviklar millatning asl farzandlarini nega qatl qilishgan edi kabi savollar miyada g‘ujg‘on o‘ynashni boshlaydi.

Hamid Ismoil bergan intervyularida yozgan kitoblarini sharhlashni yoqtirmaydi. O‘zingiz o‘qib ko‘ring, nima demoqchi bo‘lgan bo‘lsam hammasini yozganman deydi. Men ham gapni qisqa qilib, bu kitobni o‘zingiz o‘qib chiqishga undayman. "O‘tkan kunlar"dan keyingi eng zo‘r asar, desak mubolag‘a bo‘lmaydi, ishonavering.