Туркиянинг Россия билан муносабатларидаги позициясини бир қарашда изчил деб аташ қийин. Ғарб давлатлари Москва бўйнидаги иқтисодий занжирларни очкўзлик билан кучайтираётган бир пайтда, Анқара янги санкциялар киритилишининг олдини олиш учун қўлидан келганини қилмоқда. Бошқа томондан, Туркия Украинани ўз ишлаб чиқарган қуроллари билан тўлдиришда ва унга жиддий молиявий ёрдам беришда давом этмоқда. Бироқ, ўтган йиллар тажрибаси кўрсатганидек, Президент Ражаб Тоййиб Эрдўғоннинг сиёсий маневрлари ортида совуқ ҳисоб ётибди. Туркиянинг Россия билан алоқаларни давом эттириш истаги ортида нима турибди, у Россияга қарши санкциялар оқибатларини қандай юмшата олади? ва Москва бундай ҳамкорлик учун қандай тўлаши кераклиги барчаси бугунги хабаримизда.
Ҳарбий операция бошланганидан бир неча кун ўтгач, Россияга барча турдаги санкциялар оқими тушди. Мамлакат иқтисодиёти жиддий зарбани бошдан кечирди: ишлаб чиқариш учун муҳим бўлган таъминот занжирлари узилди, халқаро транспорт алоқалари музлаб қолди, Марказий банкнинг аксарият валюта активлари музлатиб қўйилди. Чекловлар аксарият Ғарб давлатлари томонидан бошланган ва фақат Туркия, Исроил ёки Хитой каби бир нечта кучлар бундай чораларни самарасиз деб ҳисоблашган.
Украина билан ҳам, Россия билан ҳам яхши муносабатларимиз бор. Биз иккаласини ҳам рад эта олмаймиз.
Иброҳим Калин
Туркия Президентининг вакили
Туркия президенти матбуот котиби Иброҳим Калин европалик сиёсатчиларнинг танбеҳларига жавобан: «Албатта, иқтисодиётимиз бундан зарар кўришини истамаймиз, ва уларнинг позициясини нотўғри деб ҳисоблаймиз.
Москва ва Анқаранинг иқтисодий ўзаро боғлиқлиги сўнгги бир неча йил ичида тез суръатлар билан ўсиб бормоқда. 2021 йилда икки давлат ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми ўтган йилга нисбатан 50 фоизга ошиб, қарийб 33 миллиард долларни ташкил этди.
Лиранинг заифлиги россиялик тадбиркорларга мамлакатдан озиқ-овқат маҳсулотлари, қурилиш материаллари, саноат ускуналари, дори-дармонлар ва ҳатто қоғозни арзон импорт қилиш имконини берди. Туркия Россиядан асосан минерал ўғитлар, ғалла, ўсимлик мойлари ва металлар сотиб олди. Унинг курортларига келаётган сайёҳларнинг қарийб 20 фоизи россияликлардир.
Аммо республиканинг асосий тобелиги бу Россия энергия ресурслари. Мамлакат сотиб олинган табиий газнинг 45 фоизини, нефтнинг 17 фоизини ва бензиннинг 40 фоизини шимолий қўшнисидан импорт қилади. Ва яқинлашиб келаётган диверсификация ҳақидаги барча баёнотларга қарамай, сўнгги бир неча йил ичида Анқара ўз мақсадига бироз яқинлашди.
Шу фонда Туркия расмийларининг Россия билан ҳамкорликни давом эттиришга тайёр эканликлари ҳақидаги баёнотлари ажабланарли кўринмайди. Заиф лира, мунтазам валюта шоклари ва йиллик деярли 50% инфляция уларни дарҳол фойда олиш учун Ғарб томон иқтисодий маневрлар қилишига тўсқинлик қилади.
Москва тарихий рақибнинг иқтисодий манфаатларини ҳам ҳисобга олиши керак. Бир қатор савдо эмбарголари ва айрим хорижий ишлаб чиқарувчиларнинг чиқиб кетишидан сўнг, Россия ҳукумати параллель импортни қисман қонунийлаштиришга мажбур бўлди. Бу етказиб берувчиларга танқис маҳсулотларни бренд эгасининг рухсатисиз сотиш имконини беради . Бу ерда Туркиянинг ёрдами эса қўл келади.
Ушбу механизмнинг мақсади интеллектуал фаолият натижаларини ўз ичига олган товарларга бўлган талабни қондиришдир.
Михаил Мишустин
Россия бош вазири
Халқаро ташишларни кузатувчи FourKites мустақил гуруҳи маълумотларига кўра, 15 март ҳолатига кўра Россия Федерациясига барча транспорт турларида импорт ҳажми ҳарбий операция бошланишидан олдинги ҳафтага нисбатан 59 фоизга камайди.
Иссиқ Ўрта ер денгизи портлари эса минтақадаги энг йирик савдо марказлари ҳисобланади. Туркия илгари ҳеч қачон чапга сотишдан қочмаган ва инқироз шароитида Россия учун бу санкцияланган товарларни «қайта қадоқлаш» учун энг муҳим нуқтага айланиши мумкин. Албатта, катта фойда билан. Аммо Москванинг бошқа иложи йўқ – россияликлар ҳозирда жавонлардаги оддий товарларга ҳам муҳтож.
Бироқ, халқаро сиёсатдаги рисклар ҳар доим харажатларга мутаносиб равишда ўсиб боради. Россия ва Туркия ўртасидаги иқтисодий ҳамкорлик узоқ муддатда зарар кўрмаслигига кафолат йўқ.
Анқара НАТО иттифоқчиларининг доимий босими остида. Икки давлатнинг Украина масаласидаги кескин фарқли позицияси, Тоғли Қорабоғдаги музлатилган можаро, Сурия ва Ливиядаги урушлар ҳам беқарорликка сабаб бўлмоқда. 2015 йилда уриб туширилган қирувчи самолёт билан боғлиқ воқеадан сўнг Россия ва Туркия ўртасидаги муносабатлар деярли очиқ қарама-қаршиликка айланиб кетди. Томонлар ҳозирги вазиятда «тинчлик йўқ, уруш ҳам йўқ» тамойилига қанча вақт амал қила олиши, эҳтимол, фақат Украина инқирозининг натижасини белгилаб беради.
Томошабинлар учун энг осони уруш
Украинадаги жанглар ҳали тугамаган. Бироқ, инқирозни ҳал қилишда воситачи бўлишни хоҳлайдиганлар кўпроқ. Баъзи давлатлар Россиянинг санкциялар билан вайрон бўлганидан кейин унинг тугашини кўрмоқда, бошқалари Европа хавфсизлик тизимининг инқирозига ишора қилиб, музокаралар олиб боришни таклиф қилмоқдалар.
Туркия 2020 йилдан бери Россия-Украина можаросида ҳакамлик ролини талаб қила бошлади. Ғарб давлатларини Москванинг хавфсизлик муаммоларини ҳисобга олишга чақириб, параллель равишда у Киевнинг ҳудудий яхлитлигини очиқ ҳимоя қилди, Украина Қуролли Кучларини қуроллантирди ва ҳатто Украина ҳарбийлари билан қўшма машғулотлар ўтказди.
Россия ҳарбий амалиёти бошланишидан олдин Ражаб Тоййиб Эрдўғон бевосита Владимир Путиндан Анқара учун инқирозни ҳал қилишда расмий воситачи мақомини таъминлашни сўраган.
«Биз минтақада тинчлик ўрнатилиши тарафдоримиз, айниқса гап Қрим турклари ҳақида кетса. Биз бу масалаларни дўст Россия ва айниқса, президент Путин билан бир неча бор муҳокама қилганмиз. Биз минтақа уруш ҳукмрон бўлган ҳудуд бўлмаслигини истаймиз», — деди Туркия раҳбари 2021 йил охирида.
Аммо Москва мулойимлик билан рад этди - Россияга қарши «Қрим платформаси»да иштирок этиш ва замонавий дронларни етказиб бериш бетарафликни истисно қилди. Аммо ҳарбий ҳаракатлар бошланиши билан вазият ўзгарди.
Эрдўған ўз риторикасини бироз мўътадил қилди, бироқ у музокараларда воситачи бўлиш истагидан қайтмади. Сиёсатчи ўз позициясини «фаол бетарафлик» деб атади. Амалда, бу ҳар икки томон билан ҳам алоқада бўлишни, уларнинг бирортасига очиқчасига ҳамдардлик билдиришдан бош тортишни англатади.
Ҳарбий операция бошланганидан кейин Туркия президенти Владимир Путин ва Владимир Зеленский билан мунтазам равишда телефон орқали мулоқот қила бошлади. У, шунингдек, икки давлат раҳбарларига Истанбулни асосий музокара майдони сифатида таклиф қилди ва кейинроқ у ерда делегацияларнинг юзма-юз учрашувини шахсан очиб берди.
«Можаронинг чўзилиши ҳеч кимга фойда келтирмайди. Урушда ғолиб бўлмайди», — деди Эрдўғон йиғилиш иштирокчиларига.
Музокаралардан бир неча кун ўтгач, у Путин ва Зеленскийнинг тинчлик шартномаси имзоланиши билан кутилаётган учрашуви Туркияда ҳам бўлиши мумкинлигига ишонтирди. Бу ҳақиқатда шундай бўладими ёки йўқми, ҳозирча ҳеч ким айта олмайди. Бироқ Эрдўған ўзи хоҳлаган нарсага эришгани аллақачон аён бўлди – музокарачи мақоми ва ҳар икки президент билан яхши муносабатлар унга келаётган дунё шароитларига билвосита таъсир ўтказиш имконини берди. Қайси бири, нима дейишидан қатъи назар, бошқа нарсалар қатори, Анқаранинг позициясига боғлиқ бўлади дейилади хабарда.
Хусусан, Украина томонининг таклифларида Туркия ўз хавфсизлигининг келажакдаги кафолатларидан бирига айланиши кераклиги аниқ қайд этилган. Россиянинг бу борадаги расмий позицияси ҳали тўлиқ аниқ эмас, аммо эътирозлар йўқлигига кўра, у бундай қарорга қарши бўлмайди.
Афтидан, Туркия расмийлари айнан шу нарсага эришмоқчи. Кафил мақоми республикага нафақат Қора денгиз минтақасидаги ҳарбий иштирокини қонуний равишда ошириш, балки Украина раҳбариятининг сиёсатига бевосита таъсир ўтказиш имконини беради. Бу татарларнинг ҳуқуқлари, иқтисодий имтиёзлар ёки мудофаа шартномалари ва бошқалар.
Эътиборлиси, Эрдўғоннинг ўзи ҳам бўлажак келишув учун фақат битта шартни – Қрим ва Донбасс расман Украина таркибида қолади, деб таъкидламоқда. Музокаралардаги бошқа қарама-қаршиликлар уни унчалик қизиқтирмайди.
Киев учун Қрим ва Донбасс қизил чизиқлардир ва бу тўғри, чунки биз Украинанинг ҳудудий яхлитлиги ва суверенитети ҳақида гапиряпмиз. Россия расмийлари ҳақиқатан ҳам бошқа ғояларни ўйлаб топишлари керак
Иброҳим Калин
Туркия Президентининг вакили
Бўғозлар
Россия ва Туркия ўртасидаги қарама-қаршиликлар, юқорида айтиб ўтилганидек, Украина муаммоси билан тугамайди. Бундан ташқари, ҳарбий операция Туркия ҳукуматига Россия раҳбарияти учун мутлақо қонуний, аммо жуда ноқулай маневр қилиш имконини берди. Гап Босфор ва Дарданел бўғозларининг ҳарбий кемалар учун ёпилиши ҳақида бормоқда.
1936 йилда қабул қилинган Монтро конвенциясига кўра, Анқара Қора денгизда ҳарбий тўқнашувлар юз берган тақдирда уларни хорижий давлатларнинг ҳарбий кемаларига ёпиш ҳуқуқига эга. У бу ҳуқуқдан 2022 йил 1 мартда фойдаланди, бу эса Москва учун жиддий хавф туғдирди.
Бўғозларни тўсиб қўйгандан сўнг, Россия ҳарбий-денгиз кучлари Суриянинг Тартус шаҳридаги логистик таъминот пункти билан алоқани йўқотди. Бу ҳарбий-денгиз базаси Башар ал-Ассад ҳукумати ва унинг Қуролли кучларига ҳарбий юкларни етказиб бериш учун асосий транзит нуқтаси бўлиб хизмат қилган.
Шубҳасиз, бир мунча вақт давомида бирликлар снарядлар ва жиҳозларни ҳаво орқали қабул қилишлари мумкин. Бироқ, етказиб бериш ҳажми аллақачон сезиларли даражада камайди. Асад ҳукумати ҳали ҳам мамлакат ҳудудининг учдан биридан кўпроғини назорат қилмаган шароитда бу омил деярли муҳим бўлиб қолиши мумкин. Айниқса, Сурия можароси бўйича Туркия ва Россия ўртасидаги келишмовчиликлар энг фундаментал хусусиятга эга эканлигини ҳисобга олсак, туркияпараст тузилмалар ҳали ҳам Сурия шимолидаги бир қанча муҳим ҳудудларни назорат қилмоқда. Яна бир нечтаси АҚШга нисбатан содиқ курд гуруҳлари томонидан назорат қилинади.
Шунингдек, Суриядан Украинага кўнгиллилар юборилиши билан Асад армияси жиддий заифлашди. Мудофаа вазирлиги маълумотларига кўра, САРнинг 16 мингга яқин ҳарбий хизматчиси Россия манфаатлари учун курашишга тайёрлигини маълум қилган. Улар аллақачон Донбассга келишни бошлаган ва халқ милицияси билан ёнма-ён жанг қилмоқда.
Агар Россия ва Украина ўртасидаги музокаралар боши берк кўчага тушиб қолса, Анқара «Сурия картаси»ни ўйнай оладими? Бу эҳтимол. Вазиятнинг яна бир йўналишда кескинлашиши Россия Федерацияси Қуролли Кучлари учун вазиятни аниқ мураккаблаштиради.
Бундан ташқари, минтақада хавфли ҳодисалар аллақачон содир бўлган. 2020 йил январь ойида жангариларнинг провокацияси деярли Россия ва Туркия бўлинмалари ўртасида тўғридан-тўғри тўқнашувларга олиб келди. Кейин таранглик даражаси Путин ва Эрдўған ўртасидаги музокаралар орқали пасайтирилди. Туркия раҳбари ўз ишончли вакилларининг кўп йиллик мағлубиятлари учун Асад режими билан тенглашиш имкониятидан яна бир бор фойдаланмоқчими ёки йўқми, ҳозирча аниқ эмас.
Тоғли Қорабоғда ҳам деярли шунга ўхшаш манзара пайдо бўлмоқда. Бу ерда Туркия раҳбарияти 2020 йилдаги жанговар ҳаракатлар натижалари бўйича келишувларни пухталик билан саботаж қилиб, очиқчасига ҳаракат қилмоқда.
Арманистон расмийларининг таъкидлашича, март ойи бошида Озарбайжон ҳарбийлари тан олинмаган Тоғли Қорабоғ Республикаси ҳудудида жойлашган қишлоқларни ўққа тутган. Ойнинг охирида Озарбайжон армияси Фуррух аҳоли пункти ҳудудидаги Россия тинчликпарвар кучларининг жавобгарлик зонасига кириб, у ерда янги позицияларни эгаллаб олди.
Россиянинг старт чизиғига қайтиш талабига жавобан мамлакат Мудофаа вазирлиги рад жавобини берди. Ҳарбийларнинг таъкидлашича, Тоғли Қорабоғ номи Озарбайжон хариталарида оддийгина йўқ ва улар ўз ҳудудида жойлашган.
Россия Мудофаа вазирлигининг 26 ва 27 мартдаги баёнотларида «Тоғли Қорабоғ» атамасининг қўлланилиши Озарбайжон Республикасининг халқаро ҳамжамият, жумладан, Россия Федерацияси томонидан тан олинган ва қабул қилинган ҳудудий яхлитлигига ҳурматсизликдир.
Озарбайжон Мудофаа вазирлиги баёнотидан
31 март куни Эрдўғон Ереванни қасддан провокацияда айблаб, яна НКР қуролли кучларини тарқатиб юбориш ва арман армияси қолдиқларини минтақадан олиб чиқиб кетишни талаб қилди. «Озарбайжон уч томонлама келишув бандларига тўлиқ амал қилади. Озарбайжон томонидан ҳеч қандай қоидабузарлик йўқ. Озарбайжонга ҳужум бўлгани учун мудофаавий жавоб ҳам бўлди», — деди Туркия президенти. Ўша куни у озарбайжонлар 2020 йилдаги жангларнинг сўнгги кунларида қўлга киритган Тоғли Қорабоғнинг иккинчи муҳим шаҳри бўлган Шушага яқинда ташриф буюришини эълон қилди.
Бу воқеани бевосита Украинадаги вазиятга боғлаш ортиқча бўларди. Шунга қарамай, минтақадаги навбатдаги кескинлашув Москва ва Анқара муносабатларини сезиларли даражада чигаллаштириши мумкинлигини инкор этиб бўлмайди.
Чўкаётган одамни қутқариш
Кучли ташқи сиёсат позициясига қарамай, Эрдоған учун ҳозиргача энг катта таҳдид мамлакат ичидан келади. Туркиялик сиёсатшунос Иқбол Дурре фикрича, 2023 йилда бўлиб ўтадиган президентлик сайловлари якунига қадар Туркия раҳбари йўналишини тубдан ўзгартирмайди ва Россия билан ҳамкорликдан воз кечмайди.
Деярли 50 фоизлик инфляция, ишсизликнинг ўсиши ва беқарор валюта курсини назорат қилишга уринишлар сиёсатчининг электорат обрўсига жиддий путур етказди. Мутахассис фикрича, Россия билан иқтисодий ҳамкорликсиз Туркия раҳбари ички вазиятни барқарорлаштириб, яна қайта сайлана олмайди.
«Эрдоған сиёсий карьерасининг чўққисида эмаслиги аниқ, унинг партияси сўнгги йилларда доимий равишда сайловчиларни йўқотмоқда. Ҳаммаси унинг иқтисодий муаммоларни қандай енгишига боғлиқ. Туркиянинг Россияга нисбатан бетараф муносабатда бўлишининг сабабларидан бири ҳам шу. У максимал иқтисодий фойда олишга интилади ”, деди Дюрре.
Сиёсатшуноснинг эслатишича, аксарият мухолиф партиялар Россияга нисбатан ҳукмрон Адолат ва тараққиёт партиясига қараганда анча кучлироқ. Эрдўғон мағлубиятга учраган тақдирда Анқара ва Москва ўртасидаги ҳамкорлик сўроқ остида қолиши мумкин ва сиёсатчининг ғалаба қозониш имконияти аввалгидек юқори эмас.
Бундан ташқари, Туркия раҳбарияти узоқ вақтдан бери Россияга энергетика қарамлигини камайтиришга ҳаракат қилмоқда. Бу тенденция, дейди Дурре, узоқ муддатда давом этади. Хусусан, Анқара Эронга қарши санкцияларни бекор қилиш учун фаоллик қилмоқда ва Ироқ курдлари билан алоқалар ўрнатмоқда, нефть етказиб беришни диверсификация қилиш ниятида. Москва эса бу ҳолатни ўзи учун салбий деб билади.
Украинадаги можарога келсак, мутахассиснинг таъкидлашича, ҳар қандай натижада Туркия ғолиб бўлиб қолади. Унинг музокараларда етакчи роль ўйнаш истаги ўзининг геосиёсий субъективлигини таъкидлаб, НАТО иттифоқчилари назарида обрў қозониш истаги билан боғлиқ.
Қанчалик парадоксал туюлмасин, Украина инқирози Туркия учун фойдали. Агар ҳаммаси Россия режалаштирганидек бўлса ҳам, бу Анқара учун Вашингтоннинг иттифоқдаги сўзсиз ҳукмронлигидан ҳам яхшироқдир.
Иқбол Дурре
сиёсатшунос
Сиёсатшунос Ғарбнинг ҳам Туркияга босим ўтказиш воситалари борлигидан огоҳлантиради. Анқара ва Вашингтон ўртасидаги қарама-қаршиликлар, хусусан, Кипр масаласи, Яқин Шарқ ва Кавказдаги сиёсат сўнгги йилларда кучайди. Республиканинг иттифоқчиларни ҳисобга олмай, ўз манфаатларини илгари суриш истаги эса унга катта хавф туғдиради.
Биз буни Россиянинг С-400 ҳаво мудофаа тизимлари билан боғлиқ вазиятда кўрдик. Бошқа сабаблар ҳам бор. Хусусан, АҚШ Эрдўғонга яқин турк тадбиркорларига нисбатан Эронга қарши санкцияларни бузганликлари учун жиноий иш қўзғатган. Улар яқинда Америка расмийларининг саъй-ҳаракатлари билан тўхтатилди, аммо эртага вазият ўзгариши мумкин.
Иқбол Дурре
сиёсатшунос
***
Бошқача айтганда, Туркия президенти бирданига ва ҳамма билан хавфли ўйинни бошлаб, Россия интилаётган «янги кўп қутбли дунё» ғояларини тарғиб қилмаяпти, балки кимгадир тўпланган ички ва ташқи муаммоларни ҳал қиляпти. Анқара фақат фойдали бўлиши мумкин бўлганлар билан дўст бўлишга интилади. Ва, эҳтимол, Москва учун бу энг ёмон сценарий бўлиши мумкин.
Шу билан бирга, орқадан яна бир зарба 2015 йилда содир бўлгандек тез ва кутилмаган тарзда содир бўлиши мумкинлигини унутмаслигимиз керак (ўшанда Туркия ҳарбий-ҳаво кучлари Сурия кампаниясида қатнашган Россиянинг Su-24 самолётини уриб туширган). Вазиятни барқарорлаштирган ва энергия хавфсизлигини мустаҳкамлаган Туркия ўз кенгайишини давом эттиради, хоҳ бу Эрдоған билан хоҳ бу Эрдўғансиз албатта амалга ошади.