1997 йилдаги Осиё молиявий инқирози минтақанинг трансчегаравий капитал оқимлари нисбатан заиф эканлигини аниқлади. Банклар ва корпорациялар вақти-вақти билан жуда қисқа шартлар асосида катта миқдордаги АҚШ долларида арзон нархларда қарз берарди. Чет эл капиталининг тўсатдан чиқиб кетиши минтақадаги валюталар айланмасини пасайтирди ва кўплаб қарздорларнинг тўлов имконияти чекланиб қолди. Ҳукуматлар ўз валютаcини қўллаб-қувватлаш учун миллиардлаб пулларни самарасиз уринишларда беҳуда сарфлаб юборишди. Индонезия, Жанубий Корея ва Таиланд бу ҳолат юзасидан Халқаро валюта жамғармаси (International Monetary Fund)га ёрдам сўраб мурожаат қилди. Халаро валюта фонди эса бу мамлакатларга ушбу минтақада аниқланган машҳур бўлмаган ҳудудларда пул, молиявий ва молиявий тартибга солиш сиёсатини кучайтириш шарти билан 120 миллиард долларлик иқтисодий кўмак маблағини юборди.
2000 йилда Жануби-Шарқий Осиё давлатлари ассоциацияси Хитой, Япония ва Жанубий Корея (АСЕАН+3) билан ҳамкорликда келажакда содир бўлиши мумкин бўлган инқирозда қисқа муддатли ликвидликни таъминлашга қаратилган икки томонлама валюта алмаштириш келишувлари тармоғини яратди. Ушбу тармоқ охир-оқибат Чианг Маи ташаббуси билан Статик тармоқни яхшилаш тартиби (CМИМ) деб номланувчи янада расмий муассасага айланди. АСЕАН + 3 Макроиқтисодий тадқиқотлар идораси (АМРО) 2011 йилда минтақавий кузатув ўтказиш ва ташаббусларни қўллаб-қувватлаш учун ташкил етилди.
АМРО бош иқтисодчиси ва янги нашр этилган “Тантана жароҳати: Осиё молиявий инқирозини кулидан кўтариш” китобининг муҳаррири Ҳое Эе Кҳор
Молия ва тараққиёт (Finance & Development) — Халқаро валюта жамғармаси (International Monetary Fund) томонидан ҳар чоракда чоп этиладиган журналнинг мухбири АМРО бош иқтисодчиси ва янги нашр этилган “Тантана жароҳати: Осиё молиявий инқирозини кулидан кўтариш” китобининг муҳаррири Ҳое Эе Кҳор билан суҳбати.
Мухбир: Осиё молиявий инқирози ҳақида ўқувчилар китобдан қандай сабоқ олмоқлари лозим?
Ҳое Эе Кҳор: Умид қиламизки, бу китоб авлодларга нима бўлганини тушуниш ва бу тушунчага асосланиб иш кўришларига ёрдам беради. Биз олиб борган битта дарс билан сиз тайёр ҳолатда бўлмайсиз. Сиз барқарорликни мустаҳкамлашни давом еттиришингиз керак. Инсон ҳаётида шок ҳолатлар, албатта, бўлиб туради, аммо агар сиз кучли бўлсангиз, ҳеч бўлмаганда зарбага дош бера оласиз.
Мухбир: Китобда инқирозга қарши курашиш учун масъул бўлган Осиё сиёсатчилари билан кўплаб интервьюлар мавжуд. Улар билан суҳбат давомида умумий бир хил ҳолат пайдо бўлдими?
Ҳое Эе Кҳор: Кучли келиб чиққан ягона бир нарса бу иложсизлик ҳисси ва қайсидир маънода содир бўлган воқеага нисбатан хафагарчиликдир. Улар спекулятив ҳужумлар орқали қўзғатилган ушбу инқирозга учраган бегуноҳ одамлар еканликларини ҳис қилишди. Шунга қарамай, жиноятчилар Шотландиядан озод етилган бир вақтда, бу қурбонлар Халаро валюта фонди ва халқаро ҳамжамият томонидан белгиланган аччиқ дори-дармонларни қабул қилишларига тоғри келди.
Мухбир: Осиё инқирозидан кейинги йирик ислоҳотлар қандай бўлди?
Ҳое Эе Кҳор: Энг асосийси балансни қайта қуриш еди. Мамлакатлар ўша пайтда фискал бошқарув нуқтаи назаридан жуда ачинарли даражада консерватив бўлиб, кичик фискал дефицитларни бошқарган. Инқироз сабабли улар банклар ва корпоратив секторни қутқариш учун қарзларни ёпишди. Шундай қилиб, бир мунча вақт фискал консолидация мавжуд еди. Кейин эса улар молиявий сектор учун меъёрий-ҳуқуқий базани мустаҳкамладилар. Молиявий томондан қарасак, уларнинг аксарияти инфляцияни қўллаб-қувватлаш учун унинг мақсадли асосларини қабул қилдилар. Бу еса валюта курсининг янада мослашувчан бўлишига имкон берди.
Мухбир: Ушбу експортга асосланган иқтисодлар учун янада мослашувчан валюта курсларини қабул қилиш қийин бўлганми?
Ҳое Эе Кҳор: Агар валюта курси жуда кучли бўлса, експортчилар (асосан ишлаб чиқарувчилар) қичқириб, ешикни уришни бошлайдилар. Марказий банклар ва молия вазирликлари ўртасида валюта курси қанчалик кучли бўлиши кераклиги ҳақида жуда кўп кескинлик мавжуд еди. Шундай қилиб, капиталнинг бу еркин оқими минтақа учун катта муаммо еди. Буни қандай ҳал этса бўлади? Енг тўғри йўл валюта курсини қўйиб юборишдир ва у ўз-ўзига ғамхўрлик қилади. Минтақани бошқариш жуда қийин, шу боисдан валюта курси турли хил доирада қолишига ишонч ҳосил қилиш учун бу масалага аралашишимиз керак. Мен аслида ҳайратланган нарса шуки: вақт ўтиши билан валюта курсининг ўзгарувчанлигини кузатсангиз, у анча мослашувчан бўлди.
Мухбир: АМРО (AСЕAН+3 Макроиқтисодий тадқиқотлар идораси) миссияси нима?
Ҳое Эе Кҳор: АМРО 2008 йилги глобал молиявий инқироздан кейин ташкил этилган. Ўша пайтда бир катта миқдорда АҚШ доллар ликвидлиги шоки бор эди. Бундан олдин Марказий банклар ўртасида икки томонлама свопларнинг бўш тармоғи мавжуд еди. Шундай қилиб, улар: "нима учун биз бу бўш тармоқни кўп томонламалаштирмаймиз ёки уни умумий асосга айлантирмаймиз?" деб ўйлай бошлашди. CМИМ (Статик тармоқни яхшилаш тартиби) шундай ташкил этилган. Кейин улар АМРО-ни минтақавий кузатув ўтказиш ва CМИМ (Статик тармоқни яхшилаш тартиби)ни қўллаб-қувватлаш учун орган сифатида ташкил этишга қарор қилишди.
Мухбир: АМРО назорати Халаро валюта фондидан қандай фарқ қилади?
Ҳое Эе Кҳор: Биз хавфли ва заиф нуқталарни аниқлашга ҳаракат қиламиз. Кейин еса бундай нуқталарни юмшатиш сиёсати вариантларининг мустақил кўринишини шакллантирамиз. Биз Халаро валюта фонди маслаҳат берган нарсаларга мутлақо қаршимиз. Бизнинг фикрларимиз ажралиб турадиган ҳолатлар кўп учрайди.
Мухбир: CМИМ (Статик тармоқни яхшилаш тартиби) ҳеч қачон тайёр ҳолатга келмади. Бу яхшими ёки ёмонми?
Ҳое Эе Кҳор: Кўп одамлар: "Сиз энг охирги урушга қарши курашяпсиз. Имтиёз бор, аммо ҳеч ким ундан фойдаланилмайди" деб ўйлайди. Бундай олиб қараганда бу ҳақиқат, лекин у фақат имтиёздан кўпроқ нарсадир. Мувофиқ бўлиш учун овоз бўлиши керак. Бу асосан бизнинг иқтисодий асосларимизни мустаҳкамлаш ва захира ёстиғини яратишдир. Буларнинг барчаси жуда анъанавий, аммо зарбаларга, айниқса, йўқ жойдан чиқадиган ташқи зарбаларга дош бериш учун сизга улар жуда зарур.
Мухбир: Минтақа иқтисодиётига КОВИД-19 шоки қандай таъсир қилди?
Ҳое Эе Кҳор: Пандемия бошланганда, мен етарли даражада қўллаб-қувватлаш қийин бўлади деб ўйладим, аммо шу маълум бўлдики, талаб камайиб кетгани сабабли ички молиявий жамғармалар тўсиқдан ўтиб кета олди ва мамлакатлар ўзларининг молиявий захираларини дефицитга туширмасдан жуда қулай тарзда молиялаштиришга муваффақ бўлишди. Дарҳақиқат, улар ҳатто ўз захираларини яратишди, шу боисдан минтақадаги аксарият мамлакатлар учун жорий ҳисоб яхшиланди. Шундай қилиб, пандемия вақтида баъзи мамлакатлар кризисга тушмадилар, аксинча, ўзларини кучли ташқи позитсияларини яратдилар.
Мухбир: Апрель ойида чоп етилган АМРО иқтисодий муносабати 2022 йилда кўплаб ҳудудларда кучли тезлашнишларнинг ўсиши ҳақида башорат қилди. Украинадаги уруш каби хавф-хатарлардан хавотирдамисиз?
Ҳое Эе Кҳор: Биз аслида бу йил агар уруш кучаймаса ва глобал иқтисодиёт стагфляцияга тушмаса, биз ўтган йилга қараганда тўлиқ тиклана олишимизга ишонамиз.
География масалалари. Биз Россия ва Украинадан узоқмиз ва бу икки мамлакат учун бизнинг савдо алоқаларимиз ва хорижий инвеститсияларимиз жуда кам. Шундай қилиб, келишмовчиликлар асосан товар нархларидан ва таъминот занжирларининг узилишлардан келиб чиқади ва бизда бу муаммо кузатилмайди деб ўйлайман.
Мухбир: Инфляция ҳақида нима дейиш мумкин? Минтақанинг Марказий банклари унга қандай муносабатда бўлиши керак?
Ҳое Эе Кҳор: Бизнес айланмасида юқори ўринда турган Корея, Сингапур каби баъзи мамлакатларда у аллақачон қатъийлаша бошлаган. Кўп мамлакатларда бу вазият иккинчи ярим йилликда бошланади. Бизнинг фикримизча ҳам инфлацияни бошлаш оқилона бўлар эди, чунки сиз мустаҳкамланишни бошлаганингизда ҳам ҳамон қулаётган бўласиз.
Мухбир: Пандемия даври биз деглобализация даврига раҳбарлик қиламиз деган таҳминларга олиб келди. Осиё иқтисодиётида савдо-сотиқ энг муҳим ўриндалигини ҳисобга олсак, бу сизни ташвишга соляптими?
Ҳое Эе Кҳор: Бизнинг глобал иқтисодиётимизда шундай бир интеграция айландики, у деглобализация жараёнига тўлиқ яқин бўлиши имконсиз. Сиз глобал қиймат занжирини қайта созлашингиз мумкин ва баъзи мамлакатлар, айниқса, сўнгги икки йил ичида содир бўлган воқеалардан сўнг, танқидий маълумотларни етказиб беришда узилишлар билан кўпроқ барқарорликни қуришни хоҳлашлари мумкин.
Муайян маҳсулотлар учун кўпроқ ўзини ўзи таъминлаш ва барқарорликни таъминлашга уриниш пайдо бўлади, аммо уларнинг кўплиги учун савдо аввалгидек давом етади ва мамлакатлар глобал таъминот занжиридан ўз иқтисодиётларини ривожлантириш учун фойдаланишга ихтисослашишда давом этадилар.
Мухбир: Энди минтақа иқтисодий силкинишларга қарши мудофаасини мустаҳкамлаб олди, иқлим ўзгариши каби АМРО кўриб чиқадиган бошқа масалалар ҳам борми?
Ҳое Эе Кҳор: Биз албатта бу масалани яқиндан кўриб чиқамиз. Биз иқлим ўзгариши бўйича мутахассис эмасмиз, лекин унинг иқтисодий таъсирини, масалан, ўсишга ва минтақанинг молиявий барқарорлигига қандай таъсир қилишини тушунишимиз керак.
Шунингдек, биз минтақанинг қариб қолган аҳолиси ва ишчи кучининг қисқаришини ҳал қилиш учун рақамли иқтисодиётдан қандай фойдаланишни ва меҳнат танқислигини бартараф этиш учун ҳосилдорликни қандай яхшилашни қайта кўриб чиқишимиз керак.