Британия ўзи томонидан яратилган молиявий инқирозга дуч келмоқда, ва энди у мамлакатнинг янги бош вазирига босим ўтказиб, иқтисодиётнинг турғунликка тушишини тезлаштириш билан таҳдид қилмоқда.

Ҳукумат 1972 йилдан бери энг катта солиқ чегирмасини эълон қилганидан сўнг, уни қандай молиялаштириш бўйича фақат чекланган тафсилотлар билан, фунт долларга нисбатан рекорд даражадаги энг паст даражага тушди, давлат қарзини суғурталаш нархи Британиянинг дефолт хавфига кўтарилди. 2016 йилдан бери энг юқори кўрсаткичга эришди ва Англия банки мамлакатнинг пенсия жамғармалари билан боғлиқ хавотирлар фонида интервенция қилишга мажбур бўлди.

Кейинги ўзгаришлар яқинлашиб келаётган рецессия қанчалик чуқур бўлишини аниқлайди. Асосий савол шундаки, ҳокимият тепасига келганига уч ҳафта бўлган Лиз Трасс маъмурияти инвесторларнинг ишончини тиклай оладими?

Жума кунги бюджетга киритилган тузатишлар нафақат инфляция қирқ йиллик энг юқори даражага яқинлашиб қолгани сабабли молиялаштирилмаган, солиқларни қисқартириш ҳақидаги қисқа муддатли инвестор хавотирлари ёки Англия Банкининг нархлар ошишини ушлаб туролмаслиги нуқтаи назаридан ҳам долзарб масалага айланди. Бу Буюк Британиянинг аҳволи, мамлакатнинг жорий ҳисоб тақчиллиги, унинг энг яқин савдо шериги билан қийин муносабатлар ва биринчи навбатда, кейинги сиёсатчилар ваъда қилаётган нарсага ишончсизлик ҳақидаги узоқ йиллик хавотирларни кучайтирди.

"Бу ёмон иқтисодий қарорларнинг энг сўнггиси". "Бу Брехит билан бошланди ва энди биз охирги босқични кўрмоқдамиз", деди Лондондаги Union Bancaire Privee UBP SA глобал валюта стратегияси раҳбари Питер Кинселла.

Бозорларнинг қулаши ортидан Англия банки сўнгги ойларда Трасс танқид қилган сиёсий воситадан фойдаланиб, олтин бозоридаги қулашнинг олдини олиш учун чора кўришга мажбур бўлди. Банк бозорни тозалаш учун қанча керак бўлса, шунча узоқ муддатли давлат қимматли қоғозларини сотиб олишга ваъда берди. Бу узоқ муддатли облигациялар бозорида митингни келтириб чиқарди, аммо бу баъзи хавфларни қўшди: банк бир неча ҳафта ичида ставкаларни янада ошириши керак акс ҳолда инвесторлар Англия Банкининг ҳукуматни молиялаш қобилиятига шубҳа билан қарашлари мумкин.

Бироқ, Berenberg Банкнинг катта иқтисодчиси Каллум Пикеринг таъкидлаганидек, ҳозиргача Англия банки "ҳукуматга ишончни тиклаш учун вақт сўрамоқда".

Улар бу вақтдан қандай фойдаланишлари муҳим бўлади. Кеча шаҳарнинг етакчи банклари молия канцлери Квази Квартенгни 23 ноябрь куни эълон қилинишидан олдин бозорларни тинчлантиришга чақиришди. 

Жума кунидан бери омма олдида кўринмаётган Трасс келаси ҳафта Консерватив партиянинг биринчи конференциясида бош вазир сифатида чиқишга тайёрланмоқда.

1976 йилда Буюк Британияни қутқарган Халқаро Валюта Жамғармаси аллақачон ҳукуматни солиқларни камайтириш масаласини қайта кўриб чиқишга чақирган. 

Муаммоли дастур

Трасс учун муаммо шундаки, у солиқларни камайтиришни ҳукумат кун тартибининг асосий қисмига айлантирган. Унинг фаолиятининг дастлабки босқичида кескин ўзгаришлар сиёсий жиҳатдан ҳалокатли бўлар эди: у фақат партиянинг оддий аъзоларининг қўллаб-қувватлаши туфайли бу лавозимни қўлга киритди. Ўз партиясидан бўлган депутатларнинг кўпчилиги унга қарши овоз берди ва агар улар унинг сиёсати мағлубиятга олиб келишини тушунсалар, бу уларнинг норозилигига олиб келиши мумкин.

Унинг бойлик иқтисодига қўйган пули ўзини оқлайдими ёки йўқлигини кўришни кутар экан, британияликлар кредитлар нархининг кескин ошишига дуч келишмоқда - бу уй-жой бозорида инқирозни келтириб чиқариши ва рецессияни кучайтириши мумкин - ёки давлат харажатларининг яна бир кескин қисқариши мумкин бўлиб қолади.

"Брехит Англия банки режадан қанчалик ортда қолаётгани ва бу фискал сиёсат ўртасида Британия узоқ вақт давомида ҳар қандай йирик давлатнинг энг самарасиз макроиқтисодий сиёсатига эга бўлганлиги билан ёдда қолади", деди АҚШ собиқ молия вазири Лоренс Суммерс.

Кўп йиллар давомида ишонч инқирози давом этмоқда. Ҳукмрон консерваторларнинг Брехит имтиёзларидан тортиб Даунинг-стрит партияларигача бўлган шубҳали баёнотлари, шунингдек, Ғазначиликнинг юқори мартабали амалдорининг яқинда ишдан бўшатилиши ва мамлакат бюджет идораси билан боғлиқ вазият инвесторларни канцлерга ишончсизликка олиб келди.

JPMorgan Chase & Co иқтисодчиси Аллан Монкснинг айтишича, бозорлар Трасс маъмуриятининг ўрта муддатли истиқболда молиявий қувватни фақат сўзларга асосланган ҳолда таъминлайди деган даъволарига ишонишга тайёр эмас.

Бунинг энг ёрқин далили - фунт стерлингининг тушиши. У 2007 йилда, молиявий инқироз арафасида, Брехит референдуми чоғида 2 доллардан юқори бўлганидан 1,50 долларгача тушиб кетди ва ҳозир доллар билан тенглашиш арафасида турибди.

"Буюк Британия Брехитдаги нотўғри қадамлар ва Буюк Британия ва ЕИ ўртасидаги савдо урушининг доимий таҳдидлари туфайли бир вақтлар кучли обрўга путур етказганлиги сабабли, у энди ишончлиликка эга эмас", дея қўшимча қилди Беренбергнинг Каллум Пикеринг.

JPMorgan'дан Алан Монкснинг сўзларига кўра, 2016 йилда Брехит бўйича референдум олдидан пайдо бўлган шубҳалар ҳайратланарли натижалардан сўнг кучайиб, марказий банк, суд тизими ва давлат аппаратининг сўнгги танқидлари билан якунланди.

Ишончсизлик туфайли баъзи фойдали ислоҳотлар эътибордан четда қолиши мумкин. Panmure Gordon & Co. компаниясининг бош иқтисодчиси Саймон Француз бюджетдан нотўғри фойдаланиш "шармандалик" эканлигини айтди.

Ҳал қилувчи дақиқа

Бироқ, жума куни молиявий катталикни жалб қилиш - молиялаштиришнинг етишмаслиги - Трасс консерватив партиясининг иқтисодий анъаналари билан катта танаффус бўлди. Ҳукумат 45 миллиард фунт стерлинглик солиқни камайтиришни молиялаштириш учун зарур бўлган қўшимча кредитларни, шунингдек, электр энергияси учун тўловларнинг сўнгги ўсишини қоплаш учун дастурга қўшимча 60 миллиард фунт стерлингни қандай қоплашини аниқлаши керак.

Ушбу чора-тадбирлар мамлакат бюджети тақчиллигини ялпи ички маҳсулотга нисбатан 4,5 фоизгача оширишга олиб келади. Bloomberg Economics маълумотларига кўра, бу қарз юкини портловчи даражага кўтариш ва 2030 йилга бориб ЯИМнинг 101 фоизини ташкил этиш учун етарли.

Англия Банки энди пул-кредит сиёсатини кучайтириш орқали фискал сиёсатни юмшатишга деярли жавоб беради. Қисқа муддатли капитал бозоридаги трейдерлар энди 3 ноябрь куни бўлиб ўтадиган навбатдаги йиғилишгача фоиз ставкалари камида 150 базавий пунктга кўтарилишига пул тикишмоқда. 

Режалаштирилган йиғилишлардан фавқулодда вазиятларнинг кучайиши хавфидан ташқари, 1997 йилда ҳукумат банкка мустақиллик берганидан бери бундай ҳаракат мисли кўрилмаган бўлар эди. Нархлар шуни кўрсатадики, кейинги йил базавий ставка деярли 6% ни ташкил қилади.

Компаниялар ва уй-жой мулкдорлари ҳозирда кредитлар нархининг кескин ошишига тайёргарлик кўрмоқда. Энг йирик Британия фирмалари аллақачон рекорд даражадаги қарзларни қайта молиялаш харажатларига дуч келишмоқда. Резолюция жамғармаси ҳисоб-китобларига кўра, қўшимча ставканинг кўтарилиши стандарт 140,000 фунт стерлинглик ипотеканинг йиллик нархини 1,000 фунт стерлингдан кўпроққа ошириши мумкин. Credit Suisse Group AG таҳлилчиларининг фикрича, уй-жой нархлари "осонлик билан" 15 фоизга тушиши мумкин.

Шунга кўра, Буюк Британиянинг истиқболи Трасснинг премерлик учун ёзги кампания пайтида "одатий стратегиясини" қайта шакллантириш ҳақида гапирганда берган ваъдаларидан кўра ёмонроқ. Унинг ўз фаолияти сўроқ остида. Сайловлар 2024 йилда бўлиб ўтади ва шу ҳафтада ўтказилган сўровлардан бири мухолифатдаги Лейбористлар партиясининг устунлиги 17 баллгача кўтарилганини кўрсатди.

Бу Трасс бу ҳақда билмаган дегани эмас. Ёзда бош вазирлик сайловолди ташвиқотини олиб борган унинг рақиби, собиқ канцлер Риши Сунак унинг солиқ сиёсатини "эртак" деб атади. Citigroup Inc иқтисодчилари ҳатто унинг ғоялари Буюк Британия учун "энг катта иқтисодий хавф" эканлигини огоҳлантирди.