Буюк Британия Хитойни БМТ кузутувчилари Шинжон Уйғуристонига “зудлик билан ва ҳеч қандай тўсқинликсиз” кириши учун рухсат беришга ундади.
Бу чақириқ Шарқий Туркистон ҳам деб аталадиган Шинжон минтақасидаги махфий лагерларда юз минглаб мусулмон уйғурлар ёмон шароитларда сақланаётгани ҳақидаги ҳужжатлар ошкор бўлиши ортидан қилиняпти. Ҳужжатларга кўра уйғурлар қамоққа олиниб лагерларга жойлаштирилган, уларга давлат тарғиботини сингдирувчи “тарбиявий” дарслар ўтилган ва бундан бош тортганлар жазоланган.
Хитойнинг Буюк Британиядаги элчиси Лиу Сияоминг (Liu Xiaoming) 17 та ахборот нашри нашр қилган фош этувчи маълумотларни сохта хабар сифатида рад этди.
Нашр этилган сўнгги ҳужжатлар бутун Шижон минтақаси бўйлаб қурилган қамоқ лагерларида расмий Пекин сўнгги уч йил давомида рад этиб келган ҳолатлар ҳақида тўлиқроқ тасаввур берган.
“Биз Шинжонда инсон ҳуқуқлари билан боғлиқ вазият мунтазам бузилаётгани, Хитой ҳукумати бир миллиондан ортиқ мусулмон уйғурлар ва бошқа этник озчилик вакилларини лагерларда ҳеч қандай суд ҳукмисиз ушлаб туриб уларга тазйиқ ўтказаётганидан жиддий ташвишдамиз. Буюк Британия Хитойни БМТ кузатувчилари минтагақа зудлик билан ва ҳеч қандай тўсиқларсиз кириши учун рухсат беришга чақиради”, деган Буюк Британия Ташқи Ишлар вазирлиги расмийси.
Аксари мусулмон уйғурлардан иборат бўлган тахминан бир миллион киши судсиз, терговсиз қамоқ лагерларида тутиб турилибди.
Матбуотга сиздирилган ҳужжатларда 2017 йилда Хитой Коммунистик партиясининг Шинжон минтақаси бўйича котиб ўринбосари ва минтақадаги махфий хизмат раҳбари бўлган Цзю Ҳайлун (Zhu Hailun) қамоқ лагерлари масъулларига йўллаган 9 бетлик эслатмалари ҳам келтирилган.
Бу эслатмалар Шинжондаги қамоқ лагерлари ўта қаттиқ қўриқлангани, тартиб-интизомга қатъий риоя қилингани, жазолаш тизими ва қочиш имкони йўқлиги ҳақида маълумот беради. Жумладан унда қуйидагича буйруқлар бор:
– “Қочишга ҳеч қачон йўл қўйманг!”
– “Ўрнатилган хатти-ҳаракат қоидаларини бузганлик учун интизом ва жазони кучайтиринг”
– “Қилмишларига тавба қилиш ва хатоларини эътироф этишга тарғиб қилинг”
– “Мандарин тилини (Хитой адабий тили) ўрганишларини асосий мақсад қилинг”
– “Талабаларни чинакам ўзгаришларга унданг”
– “Ётоқхоналар ва синф хоналарининг кўздан пана жойларини ҳам тўлиқ видео кузатув билан қамраб олинг”
Ҳужжатлар ҳар бир тутқуннинг ҳаёти қандай кузатилиши ва назорат қилинишини очиб беради:
“Талабалар ўзига белгиланган ўринда ётиши, белгиланган навбатда туриши, синфхонада белгилаб берилган жойда ўтириши, меҳнат дарслари вақтида белгиланган жойда туриши лозим ва бу ҳолатларни ўзгартириш қатъиян тақиқланади.
Уйқудан уйғониш, навбатга туриш, ювиниш, ҳожатхонага бориш, бир жойга йиғилиб тозалаш ишларини бажариш, овқатланиш, ўқиш, ухлаш, эшикни ёпиш ва бундан бошқа ишларнинг барчасида ўрнатилган меъёрлар ва тартиб-интизомга риоя қилиш шарт”.
Бу ҳужжатлар лагерга ташланганлар сони нақадар кенг миқёсда эканлигини ҳам кўрсатади. Бир ҳужжатга кўра 2017 йилнинг фақат бир ҳафтаси ичида Шинжон жанубидаги бир ҳудуддан 15 000 киши қамоқ лагерига жойлаштирилган.
Human Rights Watch ташкилотининг Хитой бўйича раҳбари Софи Ричардсонга кўра махфий эслатмалар ижроси прокурорларга юклатилган.
“Ушбу ҳужжатларнинг юзага чиқиши инсон ҳуқуқлари бузилишини тасдиқловчи асосли далилдир. Менимча, лагерларда тутиб турилганларни энг камида руҳий қийноққа солинган, деб айтиш адолатдан бўларди. Чунки улар бу ерда қанча вақт бўлишларини билмайди”, дейди у.
Хитойнинг Буюк Британиядаги элчиси Лиу Сияоминг “бу чоралар маҳаллий аҳолининг хавфсизлигини таъминлагани, Шинжонда сўнгги уч йилда биронта ҳам террорчилик ҳужуми юз бермагани”ни айтади.
“Ҳозирда минтақа ижтимоий барқарорлик ва миллатлараро бирдамлик ҳукм суряпти. Одамлар у ерда ҳаётидан хурсанд бўлиб, хавфсиз ва янада ишчан кайфиятда яшаяпти.
Ғарбдаги баъзи одамлар эса ҳақиқатларни кўришни истамайди, Хитойга Шинжон борасида туҳмат қилади ва унинг ички ишларига аралашиб, Хитойнинг минтақадаги аксилтеррор ҳаракатлари ва мамлакатнинг барқарор ривожланишига халақит беришга уринади”, дейди у.