Мослашувчан ва тезкор: Ўзбекистон иқтисодиёти қандай ўзгармоқда?
Сўнгги ўн йил ичида Ўзбекистон иқтисодиётининг ўсиш суръати ўртача 5,9 фоизни ташкил этди ва бу мамлакат жадал ривожланаётганининг яхши кўрсаткичидир. Бу мамлакат иқтисодиёти қандай ўзгараётгани, иқтисодиётнинг қайси соҳалари жадал ривожланаётгани ва Янги Ўзбекистоннинг иқтисодий амбициялари қандай баҳоланаётгани Kazinform мухбири материалида тақдим этилган.
Постсовет давр ва бозор иқтисодиётига ўтиш қийинчиликлари
Мустақилликнинг дастлабки йилларида постсовет ҳудудида иқтисодий алоқаларнинг узилиши таъсирида барча МДҲ мамлакатларида бўлгани каби Ўзбекистонда ҳам иқтисодий таназзул кузатилди. 1990-2001 йиллар давомида Ўзбекистон ялпи ички маҳсулоти жорий нархларда 17,7 миллиард доллардан 11,1 миллиард долларга қисқарди.
Шу билан бирга, республиканинг қишлоқ хўжалигининг ихтисослашуви умумий иқтисодий таназзул шароитида ижобий рол ўйнади. Бу даврда қишлоқ хўжалигининг ялпи ички маҳсулотдаги улуши 33 фоиздан 50,7 фоизга ошди.
Бундан ташқари, МДҲнинг бошқа мамлакатларига нисбатан давлат буюртмалари ва саноат сектори учун субсидияларни изчил бекор қилиш сиёсатининг сустроқ амалга оширилгани иқтисодиётни сезиларли даражада қўллаб-қувватлади. Натижада Олмалиқ кон-металлургия комбинати, Навоий кон-металлургия комбинати каби стратегик корхоналар, олтин, уран, кўмир, нефть ва газ конлари устидан давлат назоратини сақлаб қолишга муваффақ бўлди.
Иқтисодиётни барқарорлаштириш мақсадида Ўзбекистон аста-секин совет асосларидан замонавий бозор муносабатларига ўтмоқда. Шу билан бирга бозор иқтисодиётига ўтишнинг ўзбек модели давлат секторини бошқаришнинг директив режали механизмига эга аралаш иқтисодиётни яратишни назарда тутувчи ислоҳотларнинг Хитой модели каби иқтисодий ўзгаришлар моделларининг кўплаб қоидаларини ўзида мужассам этган; хусусий секторни индикатив тартибга солиш; пул-кредит баҳоси, молия-кредит ва ташқи иқтисодий сиёсатга эътибор қаратган ҳолда иқтисодиётни либераллаштиришнинг рус модели; тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришни давлат томонидан фаол қўллаб-қувватлашда намоён бўлган турк модели мавжуд.
Кўрилган чора-тадбирлар постсовет давлатлари ичида биринчи бўлган Ўзбекистонга ишлаб чиқаришнинг пасайишини тўхтатиб, иқтисодий ўсишга ўтиш имконини берди. Агар собиқ СССРнинг бошқа мамлакатлари бутун саноат тармоқларини йўқотган бўлса, Ўзбекистонда нолдан янги саноат тармоқлари яратилди, бунинг ёрқин мисоли, масалан, автомобилсозликдир. 2001-2015 йилларда Ўзбекистон ялпи ички маҳсулоти жорий нархларда 7,8 бараварга ўсиб, 86,2 миллиард долларга етди ва бу ўртача йиллик ўсиш 15,8 фоизни ташкил этди.
Қишлоқ хўжалигидан саноатлаштиришгача
2016 йилда ҳокимият транзитидан сўнг Ўзбекистон бутунлай янги ривожланиш даврига қадам қўйди, ёпиқ моделдан фаол моделга тез ўтди. Ташқи сиёсий мулоқот муҳити ва ҳамкорлик характерининг яхшиланиши инвестициялар оқимини сезиларли даражада оширди ва ташқи савдони фаоллаштирди.
Саноатни ислоҳ қилиш Ўзбекистон тараққиётининг янги йўлининг асосий йўналишларидан бирига айланди. Мамлакат ҳукумати саноатни ривожлантиришнинг хомашё экспорти модели аста-секин ўз салоҳиятини йўқотаётганини ва иқтисодиёт ва бутун мамлакатнинг барқарор ва мувозанатли ривожланишига таҳдид солиши мумкинлигини тушунди. Хомашёни чуқурроқ қайта ишлаш ва ресурсларни тежаш масалаларини ҳал этиш муҳим эди. Муаммоларни босқичма-босқич бартараф этиш мақсадида ҳукумат томонидан 2016-2021 йилларда Миллий саноатни ривожлантириш концепцияси асосида базавий тармоқларни ривожлантириш дастурлари ҳаётга татбиқ этилиб, юксак самаралар берди. Мамлакат ялпи ички маҳсулотида саноатнинг улуши 19,5 фоиздан 27,4 фоизга, қурилиш улуши 5,6 фоиздан 6,7 фоизга ошди. Бу даврда ишлаб чиқаришнинг ўсиши 33 фоиздан, ишлаб чиқариш саноатида эса 43 фоиздан ошди.
Экспортни рағбатлантириш, тайёр маҳсулот турлари ва турларини кенгайтиришга жиддий эътибор қаратилди. Бу беш йил давомида ишлаб чиқариш маҳсулотлари экспортини (олтин экспортидан ташқари) 64,7 фоизга ошириш имконини берди. Ўсишнинг асосий омиллари тўқимачилик (41,5 фоиз) ва кимё саноати (11,4 фоиз), металлургия (24,4 фоиз) ва машинасозлик (9 фоиз) бўлди.
Автомобиль саноати ва тўқимачилик муваффақият калитидир
Ўзбекистон автомобилсозлик саноати хорижий инвесторларни жалб этиш орқали жадал ривожланиб, автомобиллар ишлаб чиқариш ҳажми 2,7 баробар ошганини кўрсатди. Натижада, 2021 йилда республика 235 минг дона автомобил ишлаб чиқарди ва бу Марказий Осиёда биринчи, постсовет ҳудудида Россиядан кейин иккинчи ўринни эгаллади. Шу билан бирга, автобуслар ишлаб чиқариш 159 фоизга, юк автомобиллари ишлаб чиқариш 107 фоизга ошди. Автомобилсозлик саноатини маҳаллийлаштириш даражаси 60 фоизга етди.
Бугунги кунга келиб соҳа қуйидаги корхоналар билан ифодаланади: «UzАutоSanoat» – SKD йиғиш автомобилсозлик корхоналари холдинги; «GM Uzbekistan» - автомобилларнинг бутун синфини ишлаб чиқариш; «SamAuto» – автобус ва юк машиналари ишлаб чиқарувчи Ўзбекистон-Япония корхонаси; JV «МanAuto-Uzbekistan» – МАN брендидаги махсус техника, юк автомобиллари ва тиркамалар ишлаб чиқарадиган Ўзбекистон-Германия корхонаси. Шунингдек, Тошкент трактор заводи, «Узбексельмаш», «Ташсельмаш», «Чирчиксельмаш» корхоналарида қишлоқ хўжалиги техникаси ишлаб чиқариш йўлга қўйилди.
Бу даврда республика енгил саноатда ютуққа эришиб, пахта хомашёсини хомашё экспортидан газлама ишлаб чиқаришга, кенг турдаги тўқимачилик маҳсулотларини тайёрлаш ва тикишга ўтди. Ҳозирда бозорнинг энг йирик иштирокчиси «Ўзбектўқимачиликсаноат» холдинги бўлиб, унинг таркибига 1500 дан ортиқ турли корхоналар, жумладан, тўқимачилик саноатида 369 ва тикув-трикотаж саноатида 1143 корхона киради.
Мамлакатда мономаданий қишлоқ хўжалиги муаммосини ҳал этишга, маҳсулот турларини сезиларли даражада диверсификация қилишга эришилди. Мустақиллик йилларида қишлоқ хўжалигидаги барча майдонларнинг ярмига яқини пахта хомашёси етиштириш учун фойдаланилган. Пахта экинларининг ғалла экинлари фойдасига қисқариши туфайли Ўзбекистон бир неча йил ичида 7,6 миллион тонна ғалла етиштириб, ғалланинг 80 фоизини импорт қилувчи мамлакатдан ўзини-ўзи таъминлашга эришди.
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик иқтисодиётни ривожлантириш, аҳоли бандлиги ва даромадларини оширишнинг ҳақиқий омили ҳисобланади. 2021 йилда кичик ва ўрта бизнеснинг улуши республика ялпи ички маҳсулотидаги 54,9 фоизни ташкил этди. Таққослаш учун: ривожланган мамлакатлар ялпи ички маҳсулотида кичик ва ўрта бизнеснинг улуши 50-60 фоизни ташкил қилади. Сўнгги йилларда мазкур соҳа субъектларини қўллаб-қувватлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг 50 дан ортиқ фармон ва қарорлари қабул қилинди.
Бошланган ислоҳотлар самарасида Ўзбекистон 2016-2021 йилларда тараққиёт йўлида жадал бурилиш ясади ва беш йил ичида минтақанинг энг жадал ривожланаётган, сармоявий жозибадор иқтисодиёти қаторидан жой олди.
Инвестициялар ва минтақавий ҳамкорлик - иқтисодий ривожланишнинг ҳаракатлантирувчи омиллари
Мамлакатнинг экспорт салоҳияти ва инвестицион жозибадорлигини оширишга қаратилган ва 2022-2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистонни ривожлантириш стратегияси доирасида иқтисодиётда жиддий ўзгаришлар давом этмоқда.
Ҳужжат турли имтиёзларни жорий этиш орқали мамлакатда қулай сармоявий муҳитни яратишни назарда тутади. Шу тариқа, Ўзбекистон яқин беш йил ичида 120 миллиард долларлик сармоя жалб этишни режалаштирмоқда, уларнинг 70 миллиард доллари хорижий сармоядир. Шу билан бирга, энергетика, транспорт, сув хўжалиги, коммунал хизматлар, шунингдек, соғлиқни сақлаш, таълим ва экология устувор йўналишлар сифатида белгиланган.
Ўзбекистонда мамлакатнинг айрим ҳудудларининг Ҳиндистон, Хитой ва Россия билан шериклигини мустаҳкамлаш, экспорт географиясини 115 тадан 150 тагача кенгайтириш, шунингдек, туризм, транспорт, ахборот ва бошқа хизматлар экспортини 1,7 баробарга оширишга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Шунингдек, белгиланган стратегия доирасида расмий Тошкент қўшни давлатлар билан чегарадош ҳудудларда эркин савдо зоналарини яратишга фаол кўмаклашмоқда.
Янги иқтисодий концепция доирасида Ўзбекистон беш йил ичида ялпи ички маҳсулот ҳажмини 100 миллиард долларга етказиш, экспорт ҳажмини икки баравар ошириш, 30 миллиард долларга етказиш, ялпи ички маҳсулотдаги хусусий сектор улушини 80 фоизга етказиш ниятида. 2030 йилга бориб Ўзбекистон даромади ўртачадан юқори бўлган давлатлар қаторига киришни режалаштирган.
ЕТБ таҳлилчиларининг фикрича, Ўзбекистон иқтисодиётининг асосий устунлиги унинг доимий ўзгариб турадиган ташқи муҳитга тез мослаша олишидир. Бунга эса, ўз навбатида, меҳнат ресурсларининг кўпайиши ёрдам бермоқда - республика аҳолиси аллақачон 36 миллион кишидан ошди. Шу билан бирга, мамлакат аҳолисининг 60 фоизини ташкил этувчи қарийб 30 ёшли ёш авлод устунлик қилади.
Жаҳон банкининг прогнозларига кўра, Ўзбекистонда 2023 йилда иқтисодий ўсиш 5,1 фоизни ташкил этади ва кейинги икки йилда 5,4 фоиз ва 5,8 фоизгача тезлашади, бу Европа ва Марказий Осиё минтақаларидаги энг юқори кўрсаткичдир. Ўзбекистон иқтисодиёти учун ижобий тенденциялар қаторига олтин, табиий газ ва мисга жаҳон нархларининг эҳтимолий ошиши, шунингдек, мамлакатда ишлаб чиқариш унумдорлигининг юқори ўсиши киради, бу эса таркибий ўзгаришлар билан қўллаб-қувватланиши мумкин.
Forbes таҳлилчиси Кеннет Рапозанинг қайд этишича, агар янги иқтисодий ислоҳотлар муваффақиятли амалга оширилса, Ўзбекистон Марказий Осиёнинг Сингапурига айланиши мумкин.