Ўзбекнинг кичиги бўлгандан
Ўриснинг кучиги бўлган яхши.
Марказий Осиё иқтисодиёти асосан пул ўтказмаларига боғлиқ, давлат маошлари кулгили даражада паст. Давлат ёрдами номиналдан пастгача ўзгаради ва натижада иқтисодлар, адлия тизимлари, асосан сиёсат ва бозорлар тенденцияга учрайди. Бундай вазият иқтисодий заруриятга эга шахслар ва муассасалар ўртасидаги молиявий муносабатларда воситачилик қилиш учун бозор ва пул операцияларининг йўқлиги билан тавсифланади. 2008 йилдан бошлаб барча Марказий Осиё мамлакатлари, хусусан, кўплаб инқирозлардан сўнг (сиёсий, геосиёсий, тиббий) иқтисодий зарар кўрди.
Иқтисодий омон қолиш ва хавфсизлик мақсадида тобора урчиб бораётган қариндошлик, оила ва бошқа тегишли тизимлар ўртасида ҳокимият ёки ташкилотни эгаллаб олиш авж олди. Қарзлар, имтиёзлар, мажбуриятлар, қарамликлар ва бошқа ҳокимият муносабатлари Марказий Осиёдаги одамлар кундалик ҳаётининг асосий қисмига айланди. Капитал ва ҳақиқий ижтимоий муносабатлар доирасидаги ҳокимият қариндошчилик алоқалари билан мустаҳкамлаб борилди. Бу жараёнга ҳамма жойда, хоҳ давлат идораларида бўлсин, ёки ижтимоий муносабатларнинг шахсий соҳасида бўлсин, тез-тез дуч келишингиз табиий.
Инфратузилма кундалик муаммоларни тўлиқ ҳал қила олмайди ва одамларнинг иқтисодий омон қолишини таъминлашга ҳам қурби етмайди. Неъматлар иқтисодиёти ижтимоий муносабатларнинг турли белгиларига, шунингдек, ўзаро муносабатларга асосланади.
Иқтисодиётда ҳар бир инсоннинг ҳолати жуда муҳимдир. Ушбу мураккаб муносабатлар тармоғи таниш-билиш тармоқларидан иборат бўлиб, қайси неъматлар иқтисодиёти учун асос бўлиб хизмат қилиши бизга қоронғу. Таниш-билиш ўзбекча стратегик алоқаларнинг энг мустаҳкам кўринишларидан биридир. Бундай алоқа муаммоларни ҳал қилиши ёки мақсадларга эришишга ёрдам бериши мумкин. Ёки аксинча.
Ушбу мақоланинг бошида айтилганидек, ўзбекларда шахсга нисбатан катта ва кичик тушунчаси пайдо бўлган. Улар Марказий Осиёнинг бошқа мамлакатларида бошқа номларга эга ижтимоий мақом тизимларида номланиши мумкин. Бундай тушунча инсон фаолиятининг барча соҳаларида қўлланилиши табиий, шахсий ва ижтимоий ҳаётдан тортиб, жамоавий ва сиёсий фаолиятнинг турли даражаларигача. Кичкина – одатда пастроқ ижтимоий мавқега эга бўлган ва қуйироқдаги бировга катта бўлган шахс. Контекстга қараб катта ва кичик маълум бир оила контекстида оқсоқоллар ва ёшларни назарда тутади. Ичида офис у ердаги иерархияга ишора қилади. Этник тармоқлар ичида бу жамият ичидаги ижтимоий мавқени билдиради.
Анъанавий қабул қилинган тамойилларга кўра белгилаш қоидалари контекстдан қатъий назар, ҳамма жойда тенг қўлланилади. Мен буни иқтисод деб даъво қиламан. Бундай иқтисодий жамиятда ижтимоий мақом белгилаш учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга роллар ва мажбуриятларга асосланади.
Катталар ва кичиклар ҳолат тизимини тушунтиришдан олдин, бунда стратегик тармоқлар олиш учун фойдаланиш ҳақида айтмоқчиман. Ўзаро муносабат ижтимоий ҳаётнинг муҳим жиҳати ҳисобланади ва манфаатлар иқтисодиёти доирасидаги асосий иқтисодий муносабат ҳамдир. Ўзаро муносабат - бу антропологияда ва ундан ташқарида кенг муҳокама қилинган энг қадимги классик антропологик тушунчалардан бири (Саҳлинс 1972).
Марказий Осиёда муҳим, аҳамиятсиз ва юзаки муносабатларни фарқлаш мумкин. Ушбу аҳамият даражалари ўзининг маҳаллий номларига эга. Шундай муносабат тамойилларида асосий ролни катталар ва кичиклар ўйнашини англаш қийин эмас. Қайсидир катта (мансабдор)ни орқа қилиб, шунинг ортидан иш битираётган кичкиналар ўртасидаги муносабат таниш-билиш алоқаларининг яққол мисолидир. Тақдим этувчи “ўзаро муносабат” ҳақидаги иккита асосий ғояга асосланиб, транзакцияни концептуаллаштиради. Бошқа тарафдан, олувчининг транзакция ҳақида ўз назарияси уларнинг манфаатларига, ўзаро муносабатларига асосланади. Бу ҳолат айирбошлаш битими иштирокчиларининг маълум даражада мавҳум ва субъэктив тушунчасидир.
Ўзаро муносабатларнинг иккита ғояси бир-бирига мос келмаса, манфаатлар тўқнашуви пайдо бўлади. Кўпинча шахслар – қабул қилувчилар ўзларининг ўзаро муносабатлар ғояларини амалга оширадилар, баъзида улар (қабул қилувчилар) салбий эмас, балки эркин бўлган муносабат билан солиштириш мумкин. Албатта, бу ижтимоий муносабатлардаги алоқаларга ҳисса қўшадиган ўзаро муносабатлардан ташқари бошқа аралашувлар ҳам бор.
Катталар ва Кичиклар
Марказий Осиёдаги ижтимоий мақом тизимлари нафақат ёшга қараб, балки айни пайтда юқори мансабга қараб ҳам ажратилади. Аёллар ёши, оилавий аҳволи, ижтимоий мавқеи нуқтайи назаридан белгиланадиган эркакларникидан фарқли мақом тизимига эга.
Қариндошлик ва капитал (капиталнинг хилма-хил турлари).
Кичкина деганда, одатда, пастроқ ижтимоий мавқени эгаллаган шахс тушунилади. Катта (сифат) юқорироқ (катталар кўплик шакли) шахслардан алоҳида мажбуриятлар ва масъулиятлар кутилади. Уларнинг маълум бир доирасидаги идрок этилган ҳолатига кўра жамият аёлларни шундай таснифлайди. Мисол учун, ҳар қандай оиланинг ёш аёли ҳар ишда доим ёрдам бериши кутилади ва аёллар оммавий бирлаша олишмайди.
Аммо ўзбек аёллари кексаларни доимо эъзозлайдилар, йигитлар эса пул топишлари ва оилаларини боқишлари кутилади. Бир киши бир муносабат ёки контекстда бўлиши керак.
Шахснинг мавқеи ҳам шунга мос равишда белгиланиши мумкин. Контекстларда, шахсларнинг мақоми бошқалар билан ижтимоий муносабатларга боғлиқ. Ҳар қандай инсоннинг ижтимоий мавқеи уйдан бошланади.
Ҳар қандай оилада катталарни тинглаш ва итоат қилиш керак. Ёш ва жинс ҳар қандай шахснинг ижтимоий мавқеини белгиловчи асосий омиллардир. Катталар ичида қариндошлик гуруҳлари нафақат ёши ва жинси, балки гуруҳ ичидаги мақоми, қўшимча равишда уларнинг ижтимоий капитали, иқтисодий эркинлиги билан белгиланади.
Капитал, шунингдек, профессионал мақом. Катта белгиси нафақат идора ичидаги мавқеи, балки ижтимоий капитал ва умуман олганда, жамиятда маълум бўлган доиралардаги ижтимоий мақом билан ҳам белгиланади.
Катта ҳар доим ҳам хўжайин бўлиши шарт эмас, автоматик равишда катта сифатида қабул қилинади. Белгиланган вазифалардан ташқари маълум бир идорада, агар кимдир катта бўлмаса, у ердаги ҳодимларнинг ҳаммаси кичкина, улар ҳар қандай буйруққа бўйсунишга тайёр.
Уларнинг фаолияти меҳнат вазифалари билан бевосита боғлиқ эмас. Каттанинг ҳолати катта ва кичкина ўртасидаги муносабат билан белгиланади, иккаласи ҳам иккилик даражасида.
Таниш-билиш
Ўзбекистонда ҳамиша таниш-билиш керак. Таниш-билишсиз яхши иш топиб, яхши бизнес қила олмайди, ёки яхши шифокор билан учрашувга навбатсиз ёзила олмайди. Шундай қилиб, таниш-билиш тамойили ижтимоий капиталнинг бир кўриниши ҳисобланади. Таниш-билиш алоқалари асосан қариндошлик мустаҳкамлиги туфайли шу кўринишда асосий рол ўйнайди. Бироқ, бошқа алоқалар бир хил тармоқлар ичида кесишган ёки бир-бирининг устига чиқиши, шу жумладан субетник гуруҳлар, минтақавий ўзига хослик, касбий муносабатлар ва турли хил дўстлик муносабатлари (таниш, дўст, чин дўст) бўлиши мумкин.
Бир кўрган – таниш, икки кўрган – билиш.
Маъноси шундаки, таниш-билиш одам билан бир ёки икки марта учрашгандан кейин ўртада таниш-билиш муносабати ўрнатилиши мумкин. Ҳозирги ўзбек шеъриятида ҳам шундай гапларни учратиш мумкин: “Таниш-билиш сотиб олишинг мумкин, лекин дўстларни эмас”
Таниш-билиш тармоқларининг иккита муҳим жиҳати мавжуд бўлиб, улар мазмунини тушуниш учун муҳим аҳамиятга эга ва функсионал тамойиллари бор. Биринчидан, ижтимоий муносабатларнинг иерархик ўлчови мавжуд. Авлодлар тафовути кўпинча катта каби ижтимоий мавқега тўғри келади. Иккинчидан, ижтимоий муносабатларнинг кучи ва давомийлигининг ўлчамлари мавжуд. Масалан, юзаки - қисқа муддатли, янада интенсив ва узоқ муддатли турли ўзаро муносабатларга асосланган.
Бу ҳар хил турдаги ўзаро алмашишлар ҳар қандай алмашинувда муҳим, лекин таниш-билишга нисбатан фарқлашда айниқса муҳимдир. Мисол учун, агар кимдир ўз таниш-билишларида жуда муҳим алоқалардан фойдаланса, бу мувозанатли ўзаро муносабат шаклини таклиф қилади. Таниш-билиш тармоқлар одатда стратегик хусусиятга эга ва имкон қадар расмий қоидалардан қочиш, шунингдек, ҳал қилиш учун турли хил ресурсларни олиш учун ишлатилади. Улар совет амалиётига ўхшаш норасмий алмашинувларни амалга оширишга имкон беради, чунки алмашувлар ҳар хил турдаги имтиёзларга асосланади.
Таниш-билиш доирасида қўлланиладиган стратегиялардан бири айирбошлаш – буни “номлаш сиёсати” деб аташ мумкин. Ушбу стратегиянинг одатий мисоли, агар кимдир йўл полицияси томонидан ушланган бўлса, ҳайдовчи қиладиган биринчи нарса – бу ҳақиқий ва нуфузли ёки ўзини муҳим шахс сифатида кўрсатувчи сохта кимгадир кўргазмали равишда телефон қилади. Иккинчи қадам эса полиция ходимига телефонни таклиф қилишдир. Агар стратегия муваффақиятли бўлса, ҳайдовчи жазосиз йўлида давом этиши эркин бўлади. Агар бу иш “емаса”, яна ҳам кўпроқ телефон қўнғироқлари қилинади ва охирги чора сифатида пора музокаралар олиб бориши мумкин. Норасмий тармоқлар узоқ вақтдан бери нафақат Ўзбекистонда, балки Марказий Осиёда ҳам ижтимоий ва иқтисодий ўзаро муносабатларнинг барча даражаларида муҳим рол ўйнаб келмоқда.
Гарчи советлар ижтимоий ва сиёсий таркибга таъсир қилган бўлсалар ҳам Собиқ Иттифоқидан олдинги ижтимоий тузилмаларга путур етказган Марказий Осиё жамиятлари ҳам маълум даражада бу тузилмалар билан ишлашга мажбур бўлдилар. Одамларнинг касбий йўналишлари ва ижтимоий ҳаёт, хусусан, Ўзбекистонда таниш-билиш тармоқлари кучли асосга эга.
Агар таниш-билишдан фойдаланмоқчи бўлган одамнинг ижтимоий мавқеи фойдали одамникидан пастроқ (кичкина) бўлса, фойдаланувчи ҳаракат қилади. Одамлар ўзларининг омон қолиш стратегиялари ва ижтимоий масалаларини қайта кўриб чиқишлари керак бўлади. Хуллас, Ўзбекистонда қай бир тармоққа дуч келманг, албатта, таниш-билишсиз иш битира олмайсиз.
Раъно ТЎРАЕВА,
Lyudvig Maksimilian номидаги Myunxen университетида PhD номзоди ва Германиянинг Halle Saale шаҳридаги Maks Plank номидаги ижтимоий антропология институтида илмий ходими.